Detail Archief Delft

INVENTARIS VAN DE ARCHIEVEN VAN DE OUDE RIJSWIJKSE BESTUURSINSTELLINGEN (1316) 1551 - 1877

 

waartoe behoren

 

het archief van de Ambachtsheren

(1316) 1557 - 1851 (1877),

 

het conglomeraat van archieven

van Schout en Gerecht, 'Ambacht', Municipaliteit

en Heilige Geest

1551 - 1864

 

en

 

het archief van Baljuw en Welgeboren Mannen

1679 - 1811

 

H.H. Huitsing

Gemeentearchief Rijswijk

 

Omslagpagina en leidmotief: auteur

 

H. Huitsing.  Inventaris van  de Oude  Rijswijkse

Bestuursarchieven,  (1316) 1551 - 1877. 197 p.  Ill.

Met   historische  en   archivistische inleiding .  Met

alfabetisch register op eigennamen en zaaknamen.

Uitgave: Gemeentearchief Rijswijk.

Rijswijk, 1999.

Produktie: Interne Zaken, dienst B&F..

@ Gemeente Rijswijk

 

 

INHOUDSOPGAVE

Handleiding en algemene verantwoording                                                                                  11

Lijst van termen        13

Afkortingen     13

 

INLEIDING

 

A. HISTORISCH OVERZICHT VAN DE BESTUURSINSTELLINGEN                                    14

 

A.1                  Rijswijk, ambacht en dorp                                                                                   15

                        Ontstaan en ontginningen                                                                                    15

                        Rijswijk als vestigingsplaats                                                                                16

 

A.2                  Een schoutambacht in zijn Hollandse context                                                     17

                        Platteland, Ridder­schap en Staten                                                                        17

                        Rijswijk tussen Rijnland en Delfland                                                                  17

                        Rijswijk tussen 's-Gravenhage en Delft                                                               17

 

A.3                  Heerlijkheid als plaatselijk bestuursgezag                                                            18

                        Het begrip heerlijkheid                                                                                        18

                        De ambachtsheerlijkheid van Rijswijk                                                                18

                        De hoge heerlijkheid van Rijswijk                                                                       19

 

A.4                  De ambachtsgevolgen                                                                                         21

                        Twee soorten ambachtsgevolgen                                                                         21

                        De onlosmakelijke gevolgen                                                                               21

                        De overige ambachtsgevolgen                                                                             21

 

A.5                  De Rijswijkse ambachtsheren                                                                              23

                        De periode vóór 1577                                                                                         23

                        Het geslacht Suys                                                                                                23

                        Het geslacht Van der Duijn                                                                                 24

                        De ambachtsheerlijkheid aan 's-Gravenhage                                                       24

 

A.6                  Schout en Gerecht tot 1795                                                                                 25

                        Rechtspraak in geschillen                                                                                    25

                        De vrijwillige rechtspleging                                                                                 25

                        Belastingen en financiën                                                                                     26

                        De Weeskamer                                                                                                    28

 

A.7                  Baljuw en Welgeboren Mannen tot 1795                                                            29

                        Instelling en functionarissen                                                                                29

                        Competentie                                                                                                        29

                        Verhouding met Schout en Gerecht                                                                     29

 

A.8                  Het 'Ambacht' tot 1795                                                                                       31

                        Een Rijnlands en een Delflands model                                                                31

                        De algemene waterstaat                                                                                       31

                        De binnenlandse waterstaat                                                                                 31

                        Het 'Ambacht'                                                                                                     32

                        Het beheer van de veenkas                                                                                 32

A.9                  De Bataafs-Franse Tijd 1795-1811                                                                     34

                        Bestuur en justitie                                                                                                34

                        Waterstaat                                                                                                           35

 

A.10                Oude structuren in een nieuwe orde 1811-1864                                                  36

                        Restauratie en afschaffing van de ambachtsheer­lijk­heid                                     36

                        Het 'Ambacht': opheffing maar waarvan?                                                           36

                        De Heilige Geest                                                                                                 37

 

A.11                Epiloog                                                                                                                38

 

 

B. ARCHIEVEN IN WORDING EN VERVAL                                                                           39

 

B.1                  De ontwikkeling van een organisme                                                                    40

                        Een droeve constatering                                                                                      40

                        Het ontstaan van een organisme                                                                          40

                        De hand van de secretaris                                                                                  40

                        Breuklijnen                                                                                                         41

                        Vorming en herschikking van stukken                                                                42

                        In erbarmelijke staat                                                                                            42

                        Kennis is macht                                                                                                   42

                        Een administratie als erfenis                                                                                44

                        'Vrij acces'                                                                                                           44

                        Procedures                                                                                                          44

 

B.2                  Geschiedenis van de archieven na 1811                                                             46

                        Reconstructies van een rechterlijk archief                                                           46

                        Het Oud-Archief van de Gemeente                                                                     46

                        De verloren Weeskamer-administratie                                                                 47

                        Zwerftocht van een ambachtsheerlijke erfenis                                                    47

 

 

C. VERANTWOORDING VAN DE INVENTARISATIE                                                           49

 

C.1                  Het uitgangspunt in kaart gebracht                                                                      50

                       

C.2                  Het archief van de Ambachtsheren                                                                     51

                        Archiefvormer en rechtspersoon                                                                         51

                        De oude orde                                                                                                      51

                        Titel en cesuren                                                                                                   51

                        De vraag naar ontbrekende retroacta                                                                   52

                        Afdeling 1. De geslachten Suys en Van der Duijn                                               52

                        Afdeling 2. De Haagse ambachtsheren                                                                52

                        Het ordeningsschema van afdeling 2                                                                   53

 

C.3                  Ar­chieven van Schout en Gerecht, 'Am­bacht', Heilige Geest                              54

          en Municipa­liteit                                                                                                                  

                        De verhouding tussen het geheel en de delen                                                      54

                        Geen gemeenschappelijke eindcesuur                                                                 54

                        Een gemeenschappelijke archiefvormer?                                                            55

                        Het formuleren van een titel                                                                                55

                        Afdeling 1. Schout en Gerecht                                                                            56

                        Specifieke administraties                                                                                     56

                        Het ordeningsschema                                                                                          56

                        Afdeling 2. Het 'Ambacht'                                                                                   56

                        Status van de afdeling                                                                                         56

                        Titel en cesuren                                                                                                   56

                        Het ordeningsschema                                                                                          57

                        Afdeling 3. De Heilige Geest                                                                               57

                        Afdeling 4. Municipaliteit                                                                                   57

                        Afdeling 5 (Apendix) Publicaties van de hoge overheid                                     57

 

C.4                  Het archief van Baljuw en Welgeboren Mannen                                                 58

 

C.5                  Slotopmerkingen                                                                                                 59

 

Lijst van ambachtsheren en sterfheren                                                                                        60

Lijst van heerlijkheidsfunctionarissen                                                                                         61

Noten              64

Literatuur en andere bronnen                                                                                                      68

 

 

HANDLEIDING EN ALGEMENE VERANTWOORDING

 

§ 1  Het archief als historische bron                                                                                               

 

Het onderwerp van deze inventaris is de administratie van het bestuur in Rijswijk vóór 1811 met uitlopers tot in de tweede helft van de 19de eeuw. Voor een goed begrip van deze admini­stratie, het geheel van archie­ven, is inzicht in de be­stuur­lijke organisatie een vereis­te. In grote lijnen wijkt deze in Rijswijk niet af van de situatie in andere Hollandse ambach­ten. Maar veel algemene literat­uur geeft een generali­serend beeld, waarin de regionale en plaatselijke verhoudingen niet helemaal tot hun recht komen. Dit geldt voor de Delf­landse en Rijs­wijkse water­staat en in mindere mate voor de status van de hoge heerlijk­heid en voor het functio­neren van de munici­pa­liteit. De archieven bena­drukken als historische bron juist deze specifiek plaatselijke aspecten. Hun samenhang komt in de hierna volgende hoofdstukken aan de orde.

 

 

§ 2  Overheid en burgers

 

Rijswijk was een miniatuur samenle­ving met een sterk agra­risch karak­ter; een samenle­ving van boeren en am­bachtslie­den, van armen en rijke notabe­len. Maar in deze inventa­ris wordt Rijs­wijk benaderd als een rechts­ge­bied met verschil­len­de rechts­verhou­din­gen. De inwoners worden be­schouwd als bestuur­ders, ingezete­nen en ingelan­den, als belastingheffers en belasting­plichtigen, als oordeel­vinders en recht­zoekers. De invalshoek bij deze rechtsverhou­dingen is altijd de hande­ling van het plaatse­lijk bestuur. Zij is het archiefvor­mend orgaan. Op welke  wijze de archie­ven concreet in deze rechtsver­houdin­gen inzicht verschaffen, zal de onder­zoeker zelf moeten ont­dekken. 

 

 

§ 3  Ordeningsschema's en alfabetisch register

 

Hoewel de onderzoeker naar gegevens zoekt en niet primair is geïnteresseerd in de oorspronkelijke admini­stratieve orde van de archieven, vormt deze orde wel de histori­sche context voor het interpre­teren van de gegevens. Daarom is die orde zoveel mogelijk gehandhaafd. De meeste admini­stra­ties zijn herken­baar als afdelingen (zelfstandige onderdelen) van de archieven. Het archief van de ambachts­heren telt er twee, het archief van het conglomeraat vier. De orde van een afdeling is weergegeven in een ordeningsschema.

Het omvangrijke alfabetisch register bestaat uit twee gedeelten. Het eerste deel bevat de eigennamen, het tweede deel de zaaknamen. Voor sommige trefwoorden zijn verwijzin­gen opgeno­men. Deze betreffen vooral samengestelde trefwoorden (‘’schout en schepe­nen') en trefwoorden met een species-genus relatie, zoals tiend-korentiend.

 

 

§ 4 Terminologie

 

Veel archiefbescheiden worden aangeduid met termen die we  ook in het dagelijkse taalge­bruik voorkomen, zoals brief, akte, lijst en dossier. Een aantal heeft echter een betekenis die afwijkt van de spreektaal. Zo is een proces-verbaal hier geen bekeuring maar een schriftelijk verslag van een proces. Bij een charter zal men niet direct aan een perkamenten, bezegelde akte denken, terwijl ons verwante woord 'kaart' toch ook naar een document verwijst. Het latijnse verkleinwoord cartula is terug te vinden in de term cartularium,  waarmee een specifiek register wordt aangeduid. De term register is ook zo'n verwarrende term. Bij een boek duidt men er de alfabeti­sche trefwoordenlijst mee aan, maar in het archiefwezen wordt er het 'boek', het archiefstuk zelf mee omschre­ven en wordt de trefwoor­denlijst een index genoemd.  Over het algemeen staan de archieftermen dichter bij de oorspronkelijke betekenis dan de toepassin­gen in het gangbare taalgebruik. Ook verwijzen veel termen naar de handeling die in de het gelijknamige archiefstuk wordt vastgelegd, zoals besluit, vonnis en akte. Laatstgenoemde term betekent zelfs letterlijk handeling. De belangrijkste in het archief­wezen gehanteer­de termenlijst is het Lexicon van Neder­landse Archieftermen.

Ook de historische term 'ambacht' verdient een korte toelichting. Deze komt in de inventaris in vijftien variaties voor. De term is afgeleid van het Germaanse 'ambatha' en het Gallische 'ambactus' en betekent van oorsprong dienaar, of 'rondgaan­de', waarmee een rond­rei­zende functi­onaris wordt bedoeld. De term werd ook gebruikt voor de aanduiding van een rechtsge­bied. Het woord 'ambt' is afgeleid en komt in de inventaris voor als 'am­bocht'.

 

§ 5  Opbouw van de beschrijvingen

 

De eigenlijke inventaris is een systematische opsomming van de archiefbescheiden. Elk archief­stuk is beschre­ven en geordend volgens de functie die het in de administratie vervul­de. De be­schrijvingen zijn opgebouwd volgens de in de archivis­tiek gebrui­kelijke formule. Indien de be­schrij­ving uit twee of meer delen be­staat, worden deze door een puntkomma ge­scheiden. Het eerste gedeel­te ver­wijst naar de be­lang­rijkste stukken, de volgende gedeel­ten naar stuk­ken met een 'die­nende functie'. Het belangrijk­ste deel van de beschrijvingen wordt gevormd door drie elementen: redac­tio­nele vorm, inhoud en date­ring. Als voorbeeld volgt hier een deel van de omschrijving van inventarisnum­mer 1.

 

Akte van belening van Cornelis Suys door Philips II koning van Castilië,   graaf van Holland, met de ambachtsheerlijkheid, 1557.

 

De opbouw van de inhoudsomschrijving van dit archiefstuk is als volgt:

1. de actie: belening

2. de archiefvormer: in dit geval Cornelis Suys

3. de bij de handeling betrokken partij: Philips II.

4. het onderwerp van de actie: de ambachtsheerlijkheid.

 

De archiefvormer wordt overigens alleen in de beschrijving opgenomen, als de complexi­teit van de beschrijving dit noodzakelijk maakt. Anders zou dit een nodeloze herhaling opleveren.

 

De volgorde van de inhoudselementen wijkt bij sommige beschrijvingen af van die, welke in het archief­wezen gebruikelijk is. Hiervoor is gekozen omwille van de leesbaarheid.

 

§ 5  Vermelding bij publikatie

 

Bij vermelding in publikaties behoeven alleen de hoofdtitel en het inventarisnummer te worden opgeno­men. Inventarisnummer 1 wordt bijvoorbeeld als volgt vermeld: Archieven van de Oude Rijswijk­se Bestuursin­stellin­gen, inv.nr. 1. Of verkort, bij herhaling: ORB. inv.nr. 1.

 

LIJST VAN BELANGRIJKE TERMEN

De term ambacht

 

ambacht: 1 (§ 1.1) Plattelandsjuris­dic­tie 2 (§ 8.1) Lokaal waterstaatkundig orgaan of district.

'Ambacht': (§ 8.3) Samenwerking tussen ambachtsbewaarder, ingelanden, en schout en gerecht.

ambachtsbewaarder: (§ 8.) Lokale waterstaatsfunctionaris.

ambachtsgevolg: (§ 4.1-3) Heerlijke rechten/bezittingen, verbon­den aan het ambachts­heer­lijke gezag.

ambachtsheer: (§ 3.1-2) Bezitter van ambachtsheerlijk gezag.

ambachtsheerlijkheid: (§ 3.2) 1. Overheidsgezag. 2. Rechtsgebied, meestal schoutam­bacht. 3. (§ 11) Na 1848: resterend complex van rechten na afschaffing van het over­heidsge­zag.

Dertienambachtenorganisatie: (§ 8.1) Benaming voor de Del­flandse lokale waterstaats­orga­nisatie.

geestambachten: De vijf Rijnlandse schoutambachten 's-Gravenzande, Monster Naaldwijk, Wateringen en Rijswijk die als hoofd­ambachten in het Hoogheemraadschap Delfland werden opge­nomen.

hoofdambacht: (§ 8.1) Hoofddistrict van sluisambacht; valt samen met een schoutam­bacht.

lidmaatambacht: (§ 8.1) Nevendistrict van een sluisambacht; valt niet altijd samen met een schoutam­bacht.

oost- en westambachten: Tweedeling van de dertien sluisambach­ten, respectievelijk vijf en acht ambachten. Rijswijk behoorde tot de westam­bachten. De naam Westland is hieraan ontleend.

schoutambacht: (§ 2.1) Een plattelandsjurisdictie, met aan het hoofd een schout.

'scoudtambocht': (§ 3.2) Het schoutambt. (Analoog: het clerc­kam­bocht = het secretaris­ambt).

sluisambacht: (§ 8.1) Delflandse benaming voor een lokaal water­staatkundig ambacht of district.

 

Archieftermen. Tussen haakjes wordt verwezen naar voor­beelden in de inventaris.

 

afschrift: (16) Handgeschreven kopie.

afdeling: zelfstandig onderdeel van een archief met eigen ordeningsschema

band: (12) Ingebonden geheel van afzonderlijk ontstane stukken.

charter: (1) Uiterlijke omschrijving van bezegelde akte op perkament.

cesuur: Jaargrens voor datering van het begin en het einde van een archief.

conglomeraat: Complex; geheel van met elkaar verweven archieven.

deel: (58) Als boekvorm ontstaan, vastbladig register ter in- of afschrijving van stukken (i.t.t. band).

dingtalen: (474) 1. Taal van gerechtelijke processen. 2. De papie­ren neerslag daarvan.

dorsaal: (19) Op de achterzijde van een oudere tekst geschreven.

dossier: (876) Geheel van stukken dat op één zaak betrekking heeft.

geïnsereerd: (31) Insereren is het invoegen van de tekst van een akte in een andere akte.

getransfigeerd: (11) Transfigeren is het hechten van charters door middel van de zegelstaar­ten.

index: (641) Nadere toegang, meestal alfabetisch, op de inhoud van een of meer archiefstukken.

kantbeschikking: (699) Beschikking in de marge van een rekest.

kohier: (641) Register voor de inning van belastingen.

manuaal: (946) Register van jaarlijkse inkomsten, onder hoofde van reke­ning.

minuut: (109) Goedgekeurd concept, archiefexem­plaar.

missive: (128) Ambtelijke brief.

omslag: (1011) Uiterlijke vorm van meer dan 5 stukken. Een omslag, dikker dan 2 cm is een pak (999).

proces-verbaal: (1011) Ambtshalve opgemaakt verslag van een handeling of bevinding.

publikatie: (1011) Bekendmaking, algemene kennisgeving. Meestal gedrukt.

rekest: (854) Verzoekschrift.

register: (606) Vast- of losbladig bestanddeel, waarin gegevens worden vastgelegd.

retroactum: (21) 1. Stuk, oorspronkelijk opgemaakt in andere context; (10) 2. Akte van vroege­re eige­naar.

 

LIJST VAN AFKORTINGEN

ARA                       Algemeen Rijksarchief                                                                                        OAD Oud Archief van Delft

GBG                       Gemeentebestuur van 's-Gravenhage                                                    OAG Oud Archief van 's-Gravenha­ge

GBR                       Gemeentebestuur van Rijswijk                                                  OAHD Oud Archief van het Hoogheemraad-

fol.                          folio     schap van Delfland

GrL                         Grafelijk leen                                                                                                                                               OV  Ons Voorgeslacht

HvH                        Hof van Holland                                                                                                                                           pl.  plaatsingslijst

HVR                       Historische Vereniging Rijswijk                                                                                                          Prov.bl.  Provincieblad

inv.nr.                     inventarisnummer                                                                                                                                        RA  Rechterlijk Archief

LRK                        Leen- en Registerkamer van Holland                                                                                                         Stbl.  Staatsblad

NaL                         Naaldwijks leen                                                                                                                                     St.v.H.  Staten van Holland

NHGR                    Nederlandse Hervormde Gemeente Rijswijk                                                                                             WaL  Wassenaars leen

 

 

INLEIDING

A.

Historisch overzicht  van de bestuursinstellingen

A.1  Rijswijk, ambacht en dorp

 

Ontstaan en ontginningen

 

Over de vroegste geschiedenis van Rijswijk is nog maar weinig bekend. Permanen­te bewoning was er waarschijnlijk pas sinds de negende eeuw. In de eeuwen en millennia die daaraan vooraf gingen, dicteer­den voor­namelijk de geologische ontwikkelingen de wording van het gebied.

Tijdens het Holoceen vormde zich tussen 5000 en 3000 v. Chr. voor de kust een strand­wallenge­bied. Zoals we sinds 1998 weten, was er omstreeks 3600 v. Chr. op de meest landinwaartse strandwal, ter hoogte van Ypenburg, al enige bewoning. Er werd in dat jaar een belangrijk grafveld blootgelegd, uniek voor Noordwest Europa.

De jongste en meest oostelijke, Rijswijkse strandwal kwam in die tijd boven de water­spiegel uit en vormde een nieuwe kustlijn. Deze strand­wal lag ter hoogte van de huidige Van Vreden­burchweg. De zee reikte toen dus enkele kilometers verder landinwaarts dan nu. De strand­wallen sloten de kustlijn volledig af. Dit maakte de afvoer van rivier­water naar zee onmoge­lijk, met als gevolgen de verzoeting van het gebied en de vorming van een dikke laag veen boven op de al aanwezige zeek­lei.

Omstreeks 300 v. Chr. vond een grote overstroming plaats, bekend als de Duinkerker 0 Transgressie. Deze veroorzaakte een aanzienlijke kleiafzetting. Tot voorbij Delft ontstond als een landin­waarts ge­richte delta, een groot geulensysteem, dat de Gantel wordt ge­noemd. Deze geulen of kreken (kreek­ruggen), die langzaam verzandden, klonken aanzienlijk minder in dan het omliggen­de land. Zij werden evenals de overgeble­ven strandwal­len geschikte vesti­gings­plaat­sen.

 

In de Romeinse Tijd nam de bewoning van de streek toe. Ter hoogte van het huidige  Voorburg lag de Romeinse stad Munici­pium Cananefatium. Deze naam verwijst naar de Germaanse bewo­ners van de streek, de Cananefaten. Omstreeks 300 na Chr., toen de Romeinse invloed verdween, trokken de bewoners uit deze streek weg.

Wanneer men zich er weer ging vestigen, is onbekend. De oud­ste, schriftelijke vermelding die op bewoning in Rijswijk wijst, dateert van 1083. De tekst noemt Deddo van Rijswijk als getuige bij een schenking door de graaf van Holland aan de abdij van Egmond.¹ Het geslacht Van Rijswijk behoorde tot de vooraanst­aan­de edelen van het oude Hollandse graaf­schap. De naam Rijswijk verwijst naar het bestaan in die tijd van het gelijknamige ambacht. Er zijn meer bronnen die dat ontstaan tenminste in de elfde eeuw plaatsen. In het Register van graaf Florens uit 1281 komt Rijswijk voor als een van de ambachten waar botting­geld werd gehe­ven.² In ambach­ten, ont­staan na 1120, zou deze heffing niet hebben plaatsge­vonden.

 

Het is niet bekend of Rijswijk als ambacht in één keer zijn defini­tieve grenzen kreeg, of dat het rechtsgebied meerdere malen werd uitgebreid, of misschien wel werd ingeperkt.³ In ieder geval  werd er steeds meer wildernis in cultuur ge­bracht. Misschien al in de elfde eeuw werd de Noordpolder ontgonnen. In de twaalfde eeuw kwam in meerde­re fasen de ontgin­ning tot stand van het gebied ten zuiden van de strand­wal. Daar ont­stonden de polders.⁴ Het nieuwe land was een typisch weidege­bied. De boerenbe­drijven hielden zich voornamelijk bezig met de melkvee­houde­rij. De akkerbouw, gering in omvang, vond men vooral op de geest­gron­den van de oude str­and­wal.

Het Hoogheemraadschap Delfland kende aan Rijswijk sinds de dertiende eeuw  een opper­vlakte van 2600 morgen toe. Omgere­kend naar de huidige maat is dit 2210 ha. Maar het ging hier om een schat­ting, gebaseerd op het belastingstelsel van het hoogheem­raad­schap. Volgens de Tiende Penning uit 1561 omvatte het grondge­bied van Rijswijk 2708 morgen ofwel 2292 ha. Rijs­wijk was daarmee het grootste schoutambacht in Delfland.⁵

Rijswijk als vestigingsplaats

 

Het geografische uitgangspunt van de elfde en twaalfde-eeuwse ontgin­ningen was de strandwal. Daar zal in die tijd ook het dorp zijn ontstaan. Van de omvang moet men zich geen al te grote voor­stel­ling maken. In de eerste eeuwen van zijn ont­staan zal het uit enkele tien­tallen houten huizen en boerde­rijen hebben bestaan, hoofdzake­lijk gelegen langs wat nu de Herenstraat is. Volgens de opgave van de Tiende Penning van 1561 stonden er toen 72 huizen in de dorpskom en 89 daar buiten. Het aantal inwon­ers wordt op 675 geschat. In 1635 telde Rijswijk 178 haardsteden (vuurplaat­sen), in 1735 waren dit er 315. De bevol­king groeide in die eeuw van 1068 tot 1890 inwoners.⁶ De uitbrei­ding van het dorp vond voor­namelijk plaats aan de west­zijde langs oude uitpaden en verbin­dings­paden van boer­­derijen. Bij de volkstel­ling van 1849 bedroeg het aantal inwoners 2523.

 

Tot de opvallende gebouwen van het dorp behoorden de kerk, de schuttersdoelen en het zeven­tende-eeuwse stallencom­plex van Prins Maurits. Een gedeelte van dit complex werd later het school­huis. Het dorp bezat een aantal herber­gen, waaronder In het Wapen van de Prins van Oranje, dat als recht­huis dienst deed. Bekend is ook de Willige Rijsen, woonhuis of herberg, ge­noemd naar de oudste Rijs­wijk­se rederij­kerskamer. Het Rijs­wijkse gemeen­te­wa­pen, waarin een wilgerijs of wilgetak is afgebeeld, is waar­schijn­lijk­ afgeleid van het blazoen van deze kamer. De oudst bekende afbeelding van het gemeente­wapen in zijn huidige vorm is een lakze­gel uit 1714.⁷

 

Behalve het dorp bevonden zich in de Middeleeuwen ten minste vier burchten of kastelen op de oude strandwal langs de Brede Heerweg (de huidige Van Vreden­burchweg), te weten Blotinghe, Den Burch, Te Werve en Steenvoorde. Hun aantal werd ruim­schoots overtroffen door het aantal buitenplaatsen, dat er in de zeventiende en achttiende eeuw werd gebouwd door regenten, hoge ambtena­ren en welge­stelde kooplie­den uit de omringende steden. Ook de Vliet was een geliefde plek voor de bouw van een luxe zomer­ver­blijf. Uiteindelijk zouden er in Rijswijk meer dan dertig buitenplaatsen worden aangelegd. De meest indrukwek­kende waren Sion en Huis Ter Nieuw­burg, het paleis van prins Frede­rik Hendrik. In 1697 werd in dit laatste de Vrede van Rijswijk gesloten. Een geden­knaald, in 1792 opgericht op de plaats van het in dat jaar gesloopte paleis, herinnert daar nog aan.

 

A.2  Een schoutambacht in zijn Hollandse context

 

Platteland, Ridderschap en Staten

 

Rijswijk was geen stad, maar behoorde tot het Hollandse plat­te­land. Dit had in tegenstel­ling tot de steden geen stem in de Holland­se Staten, het adviesorgaan van de graaf. Het platte­land werd geacht te worden vertegenwoordigd door haar meest voor­aanst­aan­de bewoners, een kleine groep van hoge edelen, die de Rid­der­schap vormden. Maar pas aan het einde van de vijftiende eeuw kreeg deze vertegen­woordi­ging een officieel karakter. Van de opeenvolgende Rijswijkse am­bachtsheren was een groot aantal in de Ridder­schap beschreven, de zoals graven Van Nassau (vier genera­ties), Willem prins van Oranje en de heren Van der Duijn (vier genera­ties). 

Door de opkomst van de steden liep de invloed van de Ridder­schap geleidelijk aan terug. Nadat in 1572 Philips II als heer was verla­ten, werden de Staten van Holland het  hoogste be­stuursorgaan. De steden bezaten toen 18 stemmen, de Ridder­schap bezat er één. Wel ver­richtten de leden van de Ridder­schap veel commissie­werkzaamhe­den in de Staten en oefen­den zij hoge ambten uit, al nam dit laatste geleidelijk aan af. Ook de Rijswijkse ambachtsheer heeft tal van hoge functies bekleed.

 

Rijswijk tussen Rijnland en Delfland

 

Sinds omstreeks 1200 was het Hollandse platteland bestuurlijk ver­deeld in grote baljuw­schappen, zoals Rijnland, Delfland en Schieland. Het rechtsgezag berustte er bij de baljuw. De plaatselijke rechtskrin­gen werden schoutambachten genoemd, naar de belangrijkste plaat­selijke bestuurs­functionaris, de schout. Het schoutam­bacht Rijswijk behoorde aanvankelijk tot het baljuwschap Rijnland.

In de dertiende eeuw ontstonden ter bestrijding van de slechte waterbe­heersing in Holland speciale waterstaatsbesturen, de hoog­heem­raad­schappen. Enkele, zoals Rijnland en Delfland, kregen de zelfde namen als de al bestaande baljuwschappen. Maar hun territoria kwamen niet geheel overeen. De bepalen­de factor voor de begren­zing van de hoogheem­raadschappen was de samen­hang van de waterhuis­houding. Zo werd het beheer van de water­staat in de Rijnland­se schoutambach­ten 's-Gravenzande, Monster, Naald­wijk, Waterin­gen en Rijswijk bij het Hoog­heem­raad­schap Delfland getrokken. De schoutam­bach­ten zelf bleven deel uitma­ken van het baljuwschap Rijn­land. Ze stonden bekend als de Geestam­bachten, naar hun ligging op de geestgronden van de oude strandwal.

Maar de losmaking uit Rijnland kreeg voor Rijswijk in 1557 een vervolg. In dat jaar verwierf Cornelis Suys, presi­dent van het Hof van Holland, in Rijswijk de hoge heerlijk­heid.⁸ Daartoe behoorde het recht om zelf een baljuw aan te stellen. Rijswijk werd daarmee onttrokken aan het rechtsge­bied van de baljuw van Rijn­land. Met de indeling van Rijswijk in 1573 bij het Kwar­tier van Delf- en Schieland werd de losma­king van Rijswijk uit Rijnland in feite afgerond.

 

 

Rijswijk tussen 's-Gravenhage en Delft

 

Rijswijk heeft nooit tot een stad kunnen uitgroeien. Het lag inge­klemd tussen Delft en 's-Graven­hage. Beide hebben in Rijswijk overheidsgezag uit­geoefend. Delft bezat er tussen 1579 en 1667 en tussen 1718 en 1811 de hoge heerlijkheid. 's-Gravenhage was er sinds 1688 am­bachts­heer. De status van Rijswijk wordt in dit opzicht het  beste uitgedrukt met de term stadsheer­lijkheid: een schoutam­bacht, waarvan het bestuur in handen was van een (aan­gren­zende) stad of, in het geval van 's-Gravenha­ge, een belangrij­ker ambacht.

A.3  Heerlijkheid als plaatselijk bestuursgezag.

 

Het begrip heerlijkheid

 

De begrippen heer en heerlijkheid zijn al enkele malen ge­noemd. Heerlijkheid betekent overheidsge­zag. Het werd als vermo­gen be­schouwd en omvatte een complex van rechten.

Soms was heerlijkheid vrij eigen goed, allodium, maar meestal was zij een leen, feodum. In Holland gaf de graaf het gezag in de lokale ambachten uit aan zijn edelen. Zij werden als het ware met heerlijk­heid be­kleed en mochten zich heer van het gebied noemen. Met grondeigendom binnen de ambach­ten had dit overheidsgezag in Holland niets van doen.

Het feodale karakter van het leen kwam tot uiting in het 'heerge­waad'. Dit ontwikkelde zich van het schenken van een wapenuitrusting aan de leenman, tot het schenken van een klein geldbedrag aan de leen­heer bij de aanvaarding van het leen. De leenman betuigde 'hulde en man­schap' aan de graaf.⁹ Bij opvolging, zowel van leenman als van leenheer, werd de bele­ning altijd hernieuwd.¹⁰ Afhanke­lijk van de omvang van het in leen gegeven overheidsge­zag spreekt men van lage of ambachtsheer­lijk­heid, of hoge heerlijk­heid. In Rijswijk zijn beide vormen van gezag uitgeoe­fend, zij het dat de hoge heerlijkheid nooit in leen is uitgegeven.

 

 

De ambachtsheerlijkheid van Rijswijk

 

De ambachtsheerlijkheid van Rijswijk was een "goet Hollants leen met middelbare en lage jurisdic­tie".¹¹ De kwalificatie "goet leen" duidt op het erfelijkheidskarakter van de am­bac­hts­heer­lijkheid. Goede lenen waren erfelijk in de vrouwelijke lijn, kwade lenen niet. Tweemaal heeft Rijs­wijk een ambachts­vrouwe gehad. In 1178 erfde Johanna van Polanen een omvangrijk bezit waartoe ook de ambachts­heerlijk­heid Rijswijk behoorde, in 1580 erfde Margaretha Suys de ambachts­heerlijkheid van haar vader Cornelis Suys. Goede lenen worden ook wel onversterfelij­ke lenen of spillele­nen genoemd, kwade lenen ook wel versterfelij­ke lenen of zwaardlenen.

Het begrip jurisdictie in bovenstaand citaat betekent rechts­bevoegdheid. Het onderscheid in lage en middelbare rechts­bevoegd­heid duidt er op, dat behalve de recht­spraak in burger­geschillen (civiel) ook kleine boetstraffelijke zaken (crimi­neel) tot de competentie behoorden.

In de leenakte van Cornelis Suys uit 1557 wordt dit gezag als volgt omschre­ven:¹²

 

"d'ambochtsheerlicheyt van Rijswijck mitten gerechte ende allen zijnen toebehoren als scoudtambocht mit zijnen toebe­hooren mitten derden penningen van den criminele bruec­ken aldaer, 't bode- ende clerckam­bocht."

 

Het begrip "gerechte" duidt hier op het rechterschap, niet te verwarren met het Gerecht, het college van schepenen, dat de rechtspraak uitoefende. Het rechter­schap berustte bij de schout. De ambachtsheer bezat het recht om zelf als schout op te treden, maar in de regel verpachtte hij dit ambt ("scoud­tam­bocht") of stelde hij een plaatsvervan­ger aan. Dit  gold ook voor de ambten van secretaris of klerk en gerechtsbo­de. De ambten konden ook worden gecombi­neerd. De Rijswijkse schout betaalde als jaarlijkse recogni­tie 100 gulden, de secreta­ris 125 gulden en de gerechtsbode 25 gulden. Een van de inkomsten van de schout was het derde deel van de crimine­le breuken, de boeten die door de baljuw in criminele zaken werden opgelegd. Vaak bleef de baljuw hierbij echter in gebreke.

De schout werd door de ambachtsheer voor het leven benoemd. Op zijn beurt droeg de schout "in dubbelen getale" ingezetenen voor aan de ambachtsheer, voor de functies van schepen, wees­mees­ter, heilige geestmeester, brandmeester, schutter en ambachts­bewaarder. Zij werden door de ambachtsheer voor één jaar be­noemd. Ook andere functio­narissen zoals de chirurgijn, de vroed­vrouw, de turfton­ster, de school­meester en de koster werden door de ambachts­heer aange­steld. Het kosters­ambt wordt in de leenakte van 1557 omschreven als "die gifte van der costerie". De koster was tevens schoolmees­ter en voorzanger en voorle­zer in de kerk. De ambachtsheer oefende ook toezicht uit op de vestiging van am­bachts­lieden in Rijs­wijk.

 

Een andere bevoegdheid van de ambachtsheer was het recht van keur, het opstellen van keuren en ‘ordonnan­ties’, lokale veror­deningen. Wel moesten deze passen binnen de rechtsre­gels van de hogere overheden, die meer en meer werden inge­ka­derd in het Romeinse recht. Dit onder­scheidde recht naar geweste­lijke wetten (verordeningen) en plakkaten, naar privile­ges, naar gewoonten (“os­tu­men ende gebruy­ken") en naar het ge­schreven recht. Enkele malen maakte een ambachtsheer van het recht van keur gebruik. De oudste dingboe­ken bevatten enkele fragmenten van keuren van Cornelis Suys. In 1622 zag Adam van der Duijn zich tijdens zijn regent­schap voor zijn zoon Nicolaes genood­zaakt om het besturen in Rijs­wijkse opnieuw wettelijk te onderbou­wen, "bij gebreck van behoor­lijke keuren, of omdat de voorgaende keuren niet en waren in obser­van­tie".¹³  Voor de Weeska­mer had Adam in 1619 al een aparte ordonnantie opgesteld, die overi­gens op felle tegenstand van een aantal Rijswij­kse ingeze­te­nen stuitte. Pas in 1628 werd, na goedkeu­ring door het Hof van Holland, overeen­stem­ming bereikt. De veror­de­nin­gen van 1619 en 1622 bleven tot 1795 van kracht.

Het archief bevat ook kleinere keuren. Nicolaes van der Duijn stelde er alsambachtsheer zelf enkele op tegen het schieten van vogels en het rapen van eieren. De Haagse burge­meesters vernieuwden  als ambachtsheren  de keur voor de dorpspacht op bier, wijn en brandewijn.

Een voorbeeld van een privilege is de toestemming van Karel de Stoute uit 1474 aan ambachts­heer Jan, graaf van Nassau, om zijn schout met de benoeming van zijn rechters te belasten. De oude rechters die bij toerbeurt werden aangesteld, lieten zich blijk­baar nogal eens leiden door wille­keur, waardoor er "vree­mde vonnis­sen omgaen".¹⁴ In 1577 trok Corne­lis Suys dit benoe­mings­recht weer aan zich. Hij werd hiertoe gedwongen door de politieke situatie in het begin van de Opstand tegen Spanje.

 

De hoge heerlijkheid van Rijswijk

 

Het overheidsgezag dat het belangrijkste deel van de criminele rechtspraak omvatte wordt hoge heerlijkheid genoemd. Van oorsprong oefende in Rijswijk de baljuw van Rijnland de hoge jurisdictie uit. Maar hij was een ambtenaar in dienst van de graaf, niet bekleed met heerlijk gezag. Het zag er naar uit dat deze situatie zo zou blij­ven. In 1450 verzekerde Philips de Goede, graaf van Holland, aan het stadsbestuur van Delft bij privilege, dat de hoge heerlijkheid in de aangren­zende ambachten Rijswijk en Schipluiden nooit in leen zouden worden uitgege­ven. Zij zou voor altijd in 'des graven boezem' blij­ven.¹⁵

 

Toch verwierf Cornelis Suys, die in 1557 ambachtsheer van Rijswijk was geworden, nog geen jaar later ook het hoge heer­lijkheidsgezag. Hij verkreeg het in pand en wel voor 600 gulden voor een periode van twaalf jaar. Juri­disch was Suys dus pandheer en geen hoge heer van Rijswijk, maar in de prak­tijk maakte dit weinig verschil. Door het uitbreken van de Opstand tegen Spanje duurde het tot 1579 voordat het pand­schap door de Staten van Holland, de nieuwe grafelijkheid, werd teruggeno­men. Het werd nu aangeboden aan de Delftse burgemees­ter Frans Duyst van Santen en na zijn dood in 1580 aan de stad Delft. De stad behield het pand­schap tot 1666.¹⁶ In dat jaar besloten de Staten van Holland tot inlossing van  grafelijke goede­ren, waaronder het pandschap, ter finan­ciering van Enge­lse oorlog. Het Rijswijkse baljuwschap keerde niet naar Rijn­land terug, maar kwam aan de Grafe­lijk­heidsre­kenka­mer. Na eerdere pogingen in 1674, 1678 en 1709 verwierf Delft in 1718 het pand­schap toch, tegen een pandsom van 1100 gulden. De stad behield het pandschap tot 1795.

 

A.4 De ambachtsgevolgen

 

Twee soorten ambachtsgevolgen

 

Hoewel ambachtsheerlijkheid van oorsprong in lager aanzien stond dan hoge heer­lijk­heid, bezat juist de ambachtsheer tal van economi­sche en financiële rechten. Deze rechten worden de ambachts­ge­volgen ge­noemd, omdat ze bij verkoop van de ambachts­heer­lijk­heid ook op de nieuwe eigenaar overgingen. Ze kunnen voor Rijswijk in twee groepen worden onder­schei­den.

Tot de eerste groep behoren de gevolgen die onlosma­kelijk met het over­heids­gezag waren ver­bonden, namelijk de tijns, het schot, het naastings­recht en het pondgeld. De tweede groep omvat een aantal lenen en eigen goederen, die niet permanent aan het overheids­gezag waren verbonden en dus ook van de am­bachts­heerlijkheid konden worden vervreemd. Hiertoe behoor­den onder andere het tiendrecht, het windrecht, de visserij en de vogela­rij.

 

 

De onlosmakelijke gevolgen

 

In de leenakte van de ambachtsheerlijkheid uit 1557 worden de tijns en het schot als gevolgen vermeld: “..de thijns ende uyt den scote acht scellingen Hol­lants...". De tijns was een recog­nitie, een vergoeding voor overheidsgezag, te betalen door de grondeige­na­ren. In Rijswijk is alleen tijnsheffing in de Noordpol­der bekend.¹⁷ Van andere polders is alleen de cijns bekend. Deze werd niet als vergoeding voor het overheidsgezag, maar als grondrente betaald en was ook een vast recht van de ambachts­heer. Mogelijk was in de andere polders de tijns in een cijns om­ge­zet. Een aparte heerlijke cijns was de hoender­cijns, betaald door het 'Am­bacht'.

Het schot was een land­rente voor de lands­heer. Oorspronkelijk was dit geen vaste heffing, maar een bede, te innen bij de adel en de steden. Bij de overgang van het overheidsge­zag naar de ambachts­heer  verkreeg deze ook het plaatselijke schot­geld. Het schot komt in de heerlij­ke rekenin­gen voor als herfst- en lente­bede.

 

Ook het naastingsrecht ontleende de ambachtsheer aan zijn positie als gezagdra­ger. Naasting stamt uit de Germaan­se eigen­domsopvat­ting, waarin eigendom sociaal bezit was en waarin de familie en buren het recht van optie bezaten bij verkoping buiten de gemeen­schap. Bij het wegvallen van dit sociale dorpsgezag verkreeg de ambachts­heer het naastings­recht voor al het uit de hand verkochte onroerend goed. Het pond­geld lijkt een afkoopsom van het naas­tings­recht te zijn voor open­baar te verkopen roerende goederen.18 Het bedroeg meestal de dertigste penning. De ge­rechtsbo­de mocht voor zich­zelf de tach­tig­ste penning houden.

 

 

De overige ambachtsgevolgen

 

Het bezit van de ambachtsheerlijkheid werkte als een magneet. De ambachtsheer trok ook andere bezittingen en rechten aan zich. Mis­schien waren enkele in de Middeleeuwen ook aan de ambachts­heer­lijk­heid verbonden geweest. Van de Rijswijkse wind­molen, de visserij en de vogela­rij is te achterhalen, dat zij in de veertiende eeuw in bezit waren van het geslacht Van der Burch, waarvan ten­minste twee leden de functie van am­bachtshe­er bekleedden. De meeste gevolgen bleven na 1557 aan de ambachtsheer­lijkheid verbonden.

 

Het tiendrecht was een vast percentage in geld of natura van de opbrengst van ander­mans grond. Het werd als onroe­rend goed  be­schouwd en werd jaarlijks openbaar verp­acht. Een onderverde­ling naar soort geeft de grote tiend (koren­tiend), de smal­tiend (vlas en hennep) en de krijtende tiend  (het besti­aal).  Geogra­fisch waren  de tienden verdeeld  in tiendgebie­den  of

tiendblokken. Het grootste  deel  van de tienden  vormde een Naald­wijks leen, een kleiner deel

vormde een grafe­lijk leen. De smaltienden in Rijswijk en Wateringen vormden een Wasse­naars leen. De nieuwe tienden, ontstaan na ontginning van woeste grond, wor­den door Van der Linden ook met het overheidsgezag verbonden.¹⁹ Zo geredeneerd, zijn sommi­ge Middeleeuwse bezit­ters van tienden misschien ambachtsheer geweest, zoals leden van het geslacht Van Teilingen, dat tot 1284 alle tienden in Rijswijk bezat. De Hoge Raad van Holland en Zeeland rekende de tienden niet tot de vaste am­bachtsgevol­gen, tenzij het tegen­deel bewijsbaar was. De Rijswijkse tienden waren zelfstandi­ge lenen, maar ze werden wel tot ambachtsgevolg.²⁰

Het windrecht was het recht op exploitatie van een windmolen. Hoewel de am­bachtsheer van mening was het windrecht voor heel Rijswijk te bezit­ten, leverde een proces tegen de Grafelijk­heidsrekenkamer in 1693 een andere conclu­sie op. Het recht gold alleen voor de korenmo­len aan de Hoorn­brug. 's-Gravenhage, moest als ambachtsheer het wind­recht alsnog kopen.²¹

De visserij was het recht om te mogen vissen in andermans water, de vogelarij het recht om vogels met vogels te vangen, of zoals men zei 'veer met veer'. De Rijswijk­se visserij en de vogelarij vormden tot 1556 een grafelijk leen. In dat jaar werden ze samen met andere Hollandse domeinen als allodiale (eigen) goederen openbaar verkocht. De opbreng­st was bestemd voor de bouw van een nieuwe "stadt ende starckte" aan de Maas door keizer Karel V.²² Ondanks hun nieuwe status bleven de visserij en vogelarij in Rijswijk am­bachts­gevolgen. De Nawoning, een perceel van vier morgen land in Monster, was een apart grafe­lijk leen en was in 1555 geërfd door Barbara, dochter van Cornelis Suys. De erfpacht op grond van het klooster Nazareth werd door Cornelis Suys in 1559 gekocht van zijn neef en vriend Splinter van Hargen, heer van Oisterwijk.

Het collatierecht inzake de voordracht van een pastoor betrof na de Reformatie de predikants­be­roeping. Ook dit recht was vol­gens de Hoge Raad van Holland en Zeeland offi­cieel geen am­bachts­gevolg. De ambachtsheer van Rijswijk bezat van oudsher her het collatierecht voor de koster-voorlezer. 's-Gravenhage verkreeg als am­bachtsheer invloed op de predikants­beroeping.²³

De ridder­matige hofstede Den Burch, een Wasse­naars leen, die in 1484 door Pieter Daniëlsz. Suys werd gekocht, was geen ambachtsgevolg. Tussen 1557 en 1688 maakte hij deel uit van het bezit van de am­bachts­heer.²⁴ Maar eve­nals De Vrone­maze te Voorburg en De Mije te Nieuw­koop, bleef Den Burch na 1688 in bezit van ge­slacht Van der Duijn.²⁵

 

A.5  De Rijswijkse ambachtsheren

 

De periode vóór 1557

 

Voor een overzicht van de ambachtsheren van Rijswijk vóór 1557 is men aangewe­zen op de literatuur en op oude Holland­se be­stuursar­chieven. De oudst bekende is Jan van der Burch. Hij wordt in 1281 als voormalig am­bachts­heer ver­meld.²⁶ Misschien moeten ook enkele leden van het geslacht Van Rijs­wijk tot de am­bachts­heren worden gerekend. Het ge­slacht maakte van de elfde t/m de dertiende eeuw deel uit van de belang­rijkste Hollandse adel.

Duidelijkheid over een ononderbroken lijn van ambachtsheren begint in 1316.²⁷ Daarin beleende graaf Willem III van Holland  Jan I van Polanen met de am­bachts­heerlijkheid Rijswijk. Het geslacht Van Polanen bouwde een complex van bezit­tingen op. Door het huwelijk van Johanna, vrouwe van Polanen met Engel­bert II van Nassau in 1405 ging dit over op het geslacht Van Nassau. In 1545 kwam het door vererving in handen van prins Willem van Oranje. De status van Rijswijk binnen diens bezittin­gen komt tot uiting in de lijst van de Hollandse Ridder­schap uit 1555. De prins komt er onder­meer in voor als "ambochts­s­heer van Polanen, daer onder behooren Rijs­wijck, Monster, West­leden en Poel­dijck".²⁸ Er is geen sprake van een aparte am­bachts­heerlijk­heid Rijswijk. Het stamslot Polanen, verbond zijn naam aan het heerlij­ke overheids­gezag in Rijs­wijk, Monster, West­leden en Poel­dijk. Prins Willem ruilde de ambachtsheerlijk­heid over Rijswijk in 1557 tegen de helft van de Loosduinre­dijk­se tienden in Monster. Deze waren in het bezit van Cornelis Suys die in Rijswijk gegoed was. Daarmee werd Rijswijk uit de heerlijkheid Polanen losgemaakt.

 

 

Het geslacht Suys

 

De verwerving van de titels van ambachtsheer en hoge heer door Cornelis Suys paste in de ontwikkeling die dit Dordtse ge­slacht in Rijswijk door­maakte. Deze ontwikkeling begon in 1464 met het huwe­lijk van Cornelis' grootva­der, Pieter Dani­ëlsz. Suys, ambachts­heer van Grij­soord en kastelein van Loeves­teijn, met Johanna van der Burch Wil­lemsdr. Pieter kocht in 1484 de Rijs­wijkse ridder­hofstad Den Burch en de rechten op de koren­mo­len, de visserij en de vogela­rij en in 1486 de Geesttien­den te Rijswijk en de helft van de Loos­duinredijkse tienden te Monster.²⁹ Korte tijd was hij schout van Rijswijk. Zijn zoon Cornelis erfde zijn Rijs­wijkse bezittingen. Ook hij was enkele jaren schout, evenals zijn broer Allart.³⁰ Bovendien was Corne­lis hoog­heemraad van Delfland en meester­knaap van de Houtves­te­rij en Wilder­nis­se van Noord­holland. Zijn zoon, de am­bachts­heer Corne­lis Suys, bouwde voort aan het ambtelij­ke aanzien van zijn familie. Uiteinde­lijk bracht hij het tot president van het Hof van Holland, regis­ter­meester van de Grafelijke Kansela­rij en raadsheer van Karel V en Philips II. Hij kocht in Rijswijk de Stom­per­dijkse tienden (1557), de eerder ver­vreemde visserij en vogela­rij (1558) en een erfpacht op het klooster Nazareth (1559).³¹ De am­bachts­heer­lijkheid en de hoge heerlijk­heid brachten hem, wat hem in Rijswijk nog ontbrak, name­lijk over­heidsge­zag. Maar de hoge heer­lijk­heid kreeg hij, zoals is vermeld, alleen in pand.³²

 

Cornelis behoorde tot de Roomskatholie­ke, Spaansge­zinde factie in Hol­land, een groep waarin men veel van zijn verwanten aan­treft zoals Nicolaes van der Duijn heer van Sprang, Splin­ter van Hargen heer van Oister­wijk, Cornelis de Jonge heer van Baertwijk en Jan de Heuyter de Jonge.³³ Hij vlucht­te in 1572 met het Spaans­gezinde Hof van Holland naar Utrecht en keerde pas in 1579 terug. Op 19 septem­ber 1580 overleed hij, waarna zijn Rijswijkse bezit­tingen bij loting over zijn dochters werden ver­deeld. De ambachts­heer­lijk­heid viel toe aan zijn op één na jongste dochter Margar­etha.³⁴ In 1581 trouwde zij met Adam van der Duijn, ook katholiek en Spaansge­zind en uit een geslacht met een gere­nommeer­de staat van dienst.

Het geslacht Van der Duijn

 

Het geslacht Van der Duijn ontleent haar naam aan het stamhuis Ter Duijn nabij Zeven­huizen. Het geslacht behoorde tot de Rid­der­schap en bekleedde vele ambtelijke func­ties, vooral bij het Hoog­heem­raad­schap Schie­land. De Spaans­gezinde houding leidde binnen de Ridder­schap tot tijdelijke isolatie.

Adam van der Duijn trad tot het overlijden van Margaretha in 1606 op als haar voogd, daarna tot 1626 als voogd voor hun zoon Nicolaes. Adams regentschap was een aaneen­schakeling van politie­ke conflicten. In 1620 beklaagde hij zich bij de Rid­der­schap "dat sommige onkun­di­ge lieden de naam en de stam Van der Duijn weinig achting toedroe­gen".³⁵ Zijn naam werd toen in ere hersteld. Hij overleed in 1629. Nicolaes I breidde zijn Rijswijkse bezit­tingen uit met vijf blokken Naaldwijkse tien­den en bijbehorende erfpach­ten.³⁶ Ondanks zijn Roomskatho­lie­ke gezindte bekleedde hij hoge fun­cties. Hij was hoog­heem­raad van Delf­land en meesterknaap van de Houtveste­rij en Wilder­nis van Noordhol­land. Hij overleed in 1649. Zijn klein­zoon Nicolaes III verspeelde in 1688 de am­bachts­heerlijk­heid door schulden. Hij bood haar aan de Magi­straat van 's-Graven­ha­ge te koop aan.³⁷

 

 

De ambachtsheerlijkheid aan 's-Gravenhage

 

De aankoop van de ambachtsheerlijkheid wordt door de Haagse Magi­straat in haar notulen van 8 maart 1688 als volgt gemoti­veerd: "Goedgevonden te kopen voor 77.500 gld. in achting geno­men, dat anders, naar alle apparaehentie, deze heerlijkht. door de stad Delft sou worden aangekocht".³⁸ Rijswijk was hiermee een stadsheer­lijkheid gewor­den. De Magistraat of Grote Wet stelde tot ambachtsheren de schout en burge­meeste­rs aan. Maar omdat leengoede­ren alleen aan natuurlijke rechtspersonen werden uitgegeven moest een sterfelijk leenman, een sterfheer, worden aangesteld. Als zodanig werd oud-burge­mees­ter Paulus van Assen­delft aange­wezen. Na zijn dood werd steeds een lid van de Kleine Wet tot sterfheer benoemd. Fölting noemt in zijn overzichts­werk van de Haagse Vroedschap deze sterfhe­ren de ambachts­heren van Rijswijk­.³⁹ Dat is niet helemaal juist.

 

De verkiezing en de benoeming van de Rijswijkse functionaris­sen werd behan­deld in de vergaderin­gen van de Haagse Kleine Wet, waarin naast de schout en burgemees­ters ook de baljuw en de schepenen zitting hadden. De ambachtshe­ren zelf namen de verkozen functi­ona­rissen de eed af. Geschil­len en andere aange­legenheden werden in de Grote Wet behan­deld, waarin ook de Vroed­schap zitting had.

 

A.6  Schout en gerecht tot 1795

 

Rechtspraak in geschillen

 

De schout bekleedde als vertegenwoordiger van de ambachtsheer het rechter­schap in oude zin: hij leidde, of bande de Vier­schaar en vorderde recht. Het rechter­schap in moderne zin berustte bij de gezworenen of schepenen, zeven in getal, afkomstig uit de ge­ërfden of volle buren. Zij vormden het Gerecht of Schepenbank. Zij waren de oordeel­vin­ders en legden hun oordeel vast in een 'vond-nis' ofwel een vonnis. Na het privile­ge van Karel de Stoute uit 1474 werd er op toege­zien, dat alleen de "rijck­sten, nobel­sten ende ver­standel­sten buyren" tot de vier­schaar moch­ten toetreden.⁴⁰ Zij zwoeren hun eed aan de schout en werden daar­naar gezworenen genoemd. Na omstreeks 1660 sprak men van schepe­nen.⁴¹ Als rechtscollege worden schout en gerecht ook wel de vierschaar genoemd.

De rechtsbevoegdheid of jurisdictie omvatte burger­geschillen (civie­le rechtspraak) en kleine, boetstraffe­lijke zaken (cr­imi­ne­le recht­spraak).

 

De kwalificatie "rijcksten, nobelsten ende verstandelsten" heeft betrek­king op de onafhan­ke­lijkheid en betrouw­baar­heid van de gezworenen en niet op hun oplei­ding. Zij waren geen juristen en een aantal kon zelfs niet schrijven. Tot 1719 waren ook de Rijswijkse schouten geen juristen. Door dit gebrek aan juridische kennis was men regelmatig aangewezen op advies van rec­hts­ge­leer­den.

 

 

De vrijwillige rechtspleging

 

Behalve met de rechtspraak in geschillen behoorde ook de zogeheten vrijwillige rechtsple­ging tot de competentie van schout en gerecht. De om­schrij­ving is een vertaling van de latijnse term 'voluntaire juris­dic­tie'. De Monté Ver Loren omschrijft het als 'daden van be­stuur'.⁴²  Als college besloten en beschikten schout en gerecht "bij author­isa­tie ende appro­batie" over openbare orde, voogdij, curatele, echt­schei­ding en  li­quida­tie van boedels. Ook gaven zij uitvoering aan voor­schriften van hogere overheden.⁴³

 

Andere taken werden maande­lijks bij toerbeurt ver­richt door twee sche­pen­commissaris­sen, al dan niet met de schout. Hiertoe behoorden de regis­tratie van 'transporten' van onroerend goed, de registratie van de 'scabinale akten', het toezicht op openba­re verkopingen, de huwelij­ksvoltrek­king en de taxatie van onroe­rend goed voor de collaterale succes­sie. De inkomsten voor deze werkzaamheden, emolumen­ten genoemd,  bedroegen een of meerdere stui­vers per rechtshandeling. Jaarlijks werden ze door de secre­taris in de rekening verantwoord en vervolgens "onder alle de sche­pe­nen in egale portiën verdeelt en genoot­en".⁴⁴

De schout was ook betrokken bij de taken van de brand­meesters, de weesmees­ters, de heilige geestmees­ters en bij waterstaats­za­ken, waarin hij samen­werkte met de slik­heemraden en de am­bachts­be­waar­der. Hij was de spil in het dorpsbe­stuur, wat voor de hand lag. Hij bezat de gedelegeer­de autoriteit van de ambachtsheer en was voor het leven benoemd.

 

-Scabinale akten

-Faillissementen

-Huwelijksvoltrekking

-Taxatie van onroerend goed

 

Belastingen en financiën

 

Binnen de Rijswijkse bestuursorganisatie onderscheidde men verschillende geld­stromen, zoals de kapitale omslag, het armenfonds van de Heilige Geest en de geweste­lijke belastingen. Het sluis- en morgengeld van  Delfland, worden in Hoofdstuk 7 bespro­ken.

 

De armenzorg was tot 1573 een aangelegenheid van de Katholieke Kerk. Het armen­fonds, de Heilige Geest genaamd, verkreeg haar inkomsten uit land- en erfpachten en renten. Met de bedeling van de armen waren twee heilige geestmeesters belast. Het fonds vergoedde ook de kost- en inwoningslas­ten van derden en tractementen van bijvoor­beeld de chirurgijn en de schoolmees­ter. Verantwoordelijk voor het fonds was de rentmees­ter. In de katholie­ke tijd werd dit rent­mees­ter­schap verpacht aan de laagst inschrij­vende. Het zoge­naam­de 'Memoriaelboek' van secre­taris Goossen de Bye, dat een gedeelte van de geschiede­nis van Rijswijk tot 1622 beschrijft, bevat af­schriften van verorde­nin­gen uit 1468 en 1500.⁴⁸

In 1573 besloten de Staten van Holland de geestelijke goederen te confisqueren. Na een mislukt experiment met speciale ontvan­gers, kwamen de heilige geestmeesters onder toezicht van de plaatse­lijke overheid te staan.⁴⁹ Dit bracht in Rijswijk aan­vankelijk geen verbete­ring. Schout en gerecht deden hierover hun beklag aan de Staten van Holland.⁵⁰ In 1581 stelde de nieuwe rentmees­ter van de am­bachts­heerlijkheid,  Willem van der Meer van Beren­drecht, orde op zaken. Als rent­meester van de Heilige Geest trad sindsdien de secreta­ris op.

 

De nieuwe opzet van de Heilige Geest, nu een wereldlijke instell­ing, sloot de Gerefor­meer­de armen uit van bedeling. De Gerefor­meerde Nederduytse Gemeente van Rijswijk beschikte over een eigen Diaconie. Toch bleef het aantal behoeftigen zo groot, dat de Heilige Geest zelfs een beroep op de Diaconie moest doen. Na 1785 werd het fonds, onder toezicht van de rentmees­ter, in de praktijk beheerd door de Roomskatholieke ingeze­tenen, met de verplichting om ook de armen van de andere gezindten te onderhou­den. Twee Roomskatholieke armmeesters vervingen de heilige geestmeesters.

 

Met de inning en de verantwoording van de gewestelij­ke belas­tingen was de secretaris belast. Men omschreef hem in deze functie als plaat­se­lijk ontvanger van de gemeneland­slasten of gaarder van staat. In Rijs­wijk was hij verantwoording schuldig aan de Ontvan­ger van het Kwartier van Delf- en Schieland.

Tot de gewestelijke belastingen behoorden de verponding, de pennin­gen en de imposten. De verponding was een belasting op onroerend goed, dat naar de kwaliteit in klassen was ver­deeld. Penningen werden geheven bij eigendomsover­gang (erfe­nissen, trans­porten van onroerend goed, openbare verkopingen). Imposten werden onder andere geheven op verbruiksgoe­deren, zoals bier, wijn, brande­wijn, zout, zeep, papier, hout en turf. Maar ook op speelkaar­ten en dobbel­ste­nen en op trouwen en begraven. In tijden van oorlog werden er ex­tra(or­dinai­re) belastin­gen geheven.

De impost op bier, wijn en brandewijn mocht vanaf 1678 met octrooi van de Staten van Holland worden aangewend voor het onderhoud van de plaatselijke kerktoren, de predi­kantswo­ning en het school­huis. Tot de afschaf­fing van het pachtstelsel in 1748 werd deze impost de Dorpspacht genoemd, daarna de Dorpsac­cijns. Naar de bestem­ming sprak men van torengeld. Met ingang van 1678 werden meerjarenre­ke­ningen opgemaakt. De overige penningen en impos­ten werden half­jaar­lijks en na 1751 jaarlijks gezamen­lijk verant­woord. Verant­woording van de verponding en de extraordinaire belastin­gen gebeur­de in afzon­der­lij­ke jaarlijkse rekeningen. Extraordinaire of buitengewone belastin­gen laatste werden onder andere geheven in oorlogstijd.

 

Overzicht van de kassen waarvan de uitgaven ten goede kwamen aan de Rijswijk­se dorpsge­meenschap.

1 Kapitale omslag en armenfonds. 2 Dorpsaccijns. 3 morgengeld, een hoogheem­raad­schapsbela­s­ting voor het onderhoud van water­staatswerken. (Het sluisgeld werd direct aan het hoogheemraadschap afgedragen).

 

 

De Weeskamer

 

A.7                  Baljuw en Welgeboren Mannen tot 1795

 

Instelling en functionarissen

 

De instelling van het Rijswijkse baljuwhof was het directe gevolg van de verwer­ving van het pand­schap van de hoge heer­lijk­heid door Cornelis Suys in 1557. Rijswijk verdween daarmee uit de juris­dictie van de baljuw van Rijn­land. In hoeverre het Rijswijkse hof de 'costu­men' of gebruiken van Rijnland over­nam is niet duidelijk. Het archief van schout en gerecht bevat juist een verwijzing naar het baljuwschap Zuid-Holland.⁵² In de 18de eeuw werd de Delf­land­se keur van 1670 gevolgd.

 

Onder Cornelis Suys oefende de Rijs­wijkse baljuw zijn ambt uit voor onbe­paalde tijd. Tij­dens het eerste Delftse pandschap van de hoge heerlijk­heid tussen 1579 en 1666 werd hij voor zeven jaar benoemd, tijdens het beheer door de Grafelijkheidsre­ken­kamer tot 1718 voor drie jaar. Na 1719 viel het ambt vaak samen met dat van de hoofd­scho­ut van de stad Delft. De door de baljuw te betalen recogni­tie was aan­merke­lijk lager dan die van de Rijswijkse schout.

Tussen 1580 en 1619 bedroeg deze 10 gulden, tot 1667 12 gulden en daarna nog maar 3 gulden.

Naast de baljuw werden ook de secretaris en de gerechts­bode door de heer benoemd. De welgebo­ren mannen werden op voordracht van de baljuw voor één jaar gekozen uit dubbeltal­len. Hun aantal bedroeg in Rijswijk dertien, zeven voor de gewone en zes extra voor de buiten­gewone zittin­gen. Ten tijde van de instelling van het Rijswijkse baljuwhof vormden de welgeboren mannen al geen selecte elite meer van welgeborenen in de oorspronkelijke betekenis van het woord.

 

 

Competentie

 

Tot de compe­tentie van Baljuw en Welgeboren Mannen behoorden de criminele recht­spraak. De baljuw bezat evenals de schout het rechterschap in oude zin. Hij bereidde de rechts­zit­ting voor, riep de rechtbank bijeen en zat de rechtszitting voor: hij bande de Vierschaar. Tevens had hij tot taak om misdrij­ven te onderzoe­ken, delin­quenten op te sporen en straf te vor­de­ren. Bovendien droeg hij zorg voor de uitvoe­ring van het vonnis. De welgebo­ren mannen waren de oordeel­vin­ders van de hoge vier­schaar. Zij spraken recht met als straf­bepalingen hoge boeten, lijfstraffen, verban­ning en dood­straf. Vanwege deze laatste be­voegd­heid werd de hoge heer, die feitelijk het baljuwambt bezat, ook wel de halsheer ge­noemd.

 

Tot de jurisdictie behoorde ook de ijk van maten en gewich­ten. Door loting werden hiervoor twee wel­geboren mannen aangewezen.

 

 

Verhouding met schout en gerecht

 

Onder Cornelis Suys vormden de ambten van baljuw en schout een personele unie. Daarna leidde hun gezag­uitoefening binnen het kleine Rijswijkse territorium regelmatig tot conflicten. Bekend is het competen­tiegeschil in de jaren 1620-1630 tussen de schout Wijnandt van Elst en de baljuw Corne­lis Adri­aensz. Blotelingh. Waarschijnlijk hield de opstelling van de baljuw verband met diens mislukte poging tot verkrijging van het schoutambt in 1619. In de nieuwe keur probeerde Blotelingh enkele bevoegdheden van de schout aan zich te trekken. Van Elst be­klaagde zich bij stadhouder Frederik Hen­drik. De zaak kwam uiteindelijk voor het Hof van Holland, dat de schout groten­deels in het gelijk stelde.⁵³

In 1729 betwistten schout en gerecht de bevoegdheid van Baljuw en Welgebo­ren Mannen tot de aanstelling van een curator. In 1733 en 1734 speelden voor het Hof twee proces­sen. Het eerste betrof opnieuw de inmen­ging van de baljuw in de compe­tentie van de schout. Het tweede werd door de baljuw aangespannen tegen de secre­ta­ris en de ge­rechts­bode van de am­bachtsheer­lijkheid wegens hun weigering om voor de hoge heerlijk­heid biljetten aan te plakken. De proces­sen kwamen de onder­linge sfeer tussen de besturen van 's-Graven­hage en Delft niet ten goede, wat door beiden werd onder­kend. In 1734 besloten zij dan ook om bij nieuwe geschil­len eerst in overleg te tre­den.⁵⁴ Toch zouden zich nog enkele geschillen voordoen.

 

A.8 Het 'Ambacht' tot 1795

 

Een Rijnlands en een Delflands model

 

In veel algemene literatuur over Holland wordt bij de behandeling van de plaatselij­ke organisa­tie van bestuur en waterstaat vaak uitge­gaan van wat men het Rijnlandse model kan noemen. In het Hoogheem­raad­schap Rijnland, maar ook elders, werden in de 13^e eeuw plaatselij­ke water­staatsam­bachten ingesteld. Dit waren vrij zelf­standige be­stuursor­ganen met de zelfde territoria als de bestaan­de schout­am­bachten, waardoor wederzijds bestuurlijke inmenging plaatsvond. De waterstaats­functionaris­sen, ambachts­bewaar­ders genoemd, kregen in de schoutambachten zelfs be­stuur­lijke functies.

 

De situatie in het Hoogheemraad­schap Delfland verschilde aanzien­lijk. Ten eerste was er de merkwaardige indeling in waterstaatsambachten of, zoals ze in Delfland heetten, sluis­am­bachten. Deze indeling liep soms dwars door de schoutam­bachten heen en bracht zelfs geografisch ver­spreid liggende stukken land onder een zelfde sluisambacht bijeen. In ieder sluisam­bacht werd één schoutam­bachten als hoofdam­bacht aangewezen. De overige gebieden waren lidmaatam­bachten. Naar het aantal van dertien sluisam­bachten stond Delfland bekend als de Dertien­am­bachten­or­ganisa­tie.⁵⁵ 

Een tweede verschil met Rijnland was het krachtige centrale gezag in Delfland. De sluisam­bachten waren rayons zonder bestuurlij­ke status, de am­­bachts­bewaar­ders slechts uitvoerende functio­narissen. In tegenstelling tot hun Rijnlandse colle­ga's kregen ze in de plaatse­lij­ke be­sturen geen enkele in­vloed. Andersom hebben schout en gerecht wel hun stempel op de lokale water­staat gedrukt.

Het sluisambacht Rijswijk kende als enige geen lidmaatam­bachten. Er was dan ook maar één ambachts­bewaarder, bijgestaan door een vol­ger. De territoria van schout- en sluisam­bacht vielen daar dus samen. Toch was de relatie tussen bestuur en waterstaat in Rijs­wijk een exponent van wat men het Del­flandse model kan noemen.

 

 

De algemene of waterstaat

 

Delfland kende de algeme­ne of buitenlandse waterstaat en de binnen­landse waterstaats­werken. De algemene werken waren onderver­deeld in gemenelandswerken en ver­hoefslaag­de werken. Gemene­lands­werken, zoals de buiten­dijkse werken en de zeewe­ring, werden centraal beheerd. De kosten werden omgesla­gen volgens de formule 2/3 voor de acht oostambachten en 1/3 voor de vijf westambach­ten. Men noemde dit systeem smaldeling.

Het onderhoud van de verhoef­slaagde werken was over de am­bach­ten ver­deeld, verhoef­slaagd. Zo zorgde Rijs­wijk voor het onder­houd van de Rijswijker Sluis bij Vlaar­dingen, voor het achtste hoefslag van de Maasdijk en voor een aantal belangrij­ke vaarten, de krooswer­ken genaamd. De belasting waaruit de gemene­landswerken en de sluizen werden bekos­tigd, werd het sluisgeld of de buiten­landse kosten ge­noemd.

 

 

De binnenlandse waterstaat

 

Vanuit plaatselijk gezichtspunt behoorde het onderhoud van  de wegen en bruggen tot de binnen­landse water­staat. Het Rijswijkse sluisambacht onder­hield zelf de Heren­straat, de Kerklaan en de Hoorn­brug. De Lange Kleiweg en de Haan­tjes­brug waren verhoef­slaagd over de ambach­ten 's-Graven­zande, Naald­wij­k, Monster, Waterin­gen en Rijs­wijk. Hun onderhoud werd door de Rijswijkse schout en ambachts­be­waar­der aanbesteed. Ook onderhield Rijswijk een hoefslag van de Zuid­weg in Waterin­gen.

Vanuit Delflands gezichts­punt behoorden deze werken tot de algemene verhoef­slaagde werken. De nacontro­le berustte dan ook bij de Dijkgraaf en Hoogheemra­den. Het is kenmerkend voor de invloed van Delfland op de binnen­landse water­staat. De ambach­ten hebben zicht voortdurend tegen deze inmenging ver­zet­. Sinds de zestiende eeuw vonden zij daarbij vaak steun bij het toen opge­rich­te college van Hoofd­ingelan­den van Delfland. Zo ver­nietig­den de Hoofdin­ge­landen in 1606 een keur van Dijk­graaf en Hoogheem­ra­den ten gunste van de Rijs­wijk­.⁵⁶

De overige 'bin­nenlandse werken', zoals kleine wegen, voetpa­den, sloten, bermen, kade­mu­ren en beplanting, waren verhoef­slaagd over aan­grenzende inge­landen. De volledige 'binnen­landse' water­staat werd bekos­tigd uit het morgen­geld of 'de binnen­landse kosten'. sluis- en morgengeld werden gezamenlijk door de ambachts­be­waarder omge­slagen over de ingelanden. Zijn jaar­lijkse reke­ningen werden, alvorens aan Delfland te worden overlegd, goedge­keurd door am­bachtsheer, schout en gerecht en ingelan­den.

 

De schouw ter vaststelling van het noodzakelijke onderhoud van de werken noemt men de voorschouw. Ze was in handen van de schout en drie tot zeven kroos- of slikheemra­den. Deze laat­sten werden jaar­lijks uit de ingelan­den gekozen. De schouw was in feite recht­spraak op locatie. Daarnaar verwij­zen ook de termen 'het bannen van de schouw' en 'banwerken'. De oudste vermel­ding van de schouw door schout en "daghelixen heemra­de" van Rijswijk dateert van 1397.⁵⁷ De na­schouw, de controle van de kleinere binnen­landse werken, werd ook door schout en slik­heem­ra­den gevoerd. Niet of onvol­doende onder­houden werk, werd aanbe­steed op kosten van de hoefslag­plichti­ge(n).

 

Het 'Ambacht'

 

Het samenwerkingsverband van de Rijswijkse ambachtsbewaarder, schout en gerecht en de ingelanden wordt in deze inventa­ris aangeduid als 'het Ambacht van Rijs­wijk', kortweg het 'Ambacht'.⁵⁸ Dit vulde als een ongeschreven gemeen­schappelijke regeling het vacuüm op van het  ontbreken van  een plaatselijk wettelijk  water­staatsbestuur.  De feitelijke  juridische basis berustte bij het Gerecht.  Maar dit college, dat haar competentie  op waterstaatkundig gebied altijd al zag ingeperkt door de slik­heemra­den, werd in de 18de eeuw vrijwel geheel  buiten spel gezet.  Dit bleek in 1752, toen er in Rijswijk  een reglement werd opgesteld ter scheiding van de fi­nan­ciën van schoutambacht en sluisambacht. De Delflan­dse Hoofdin­geland Gerard van Vre­den­burch richtte zich in een brief tot de "Ambachts­he­ren, schout & gerecht en Ingelan­den". Maar schout Hendrik Raves­teijn verving in de aanhef van de brief het woord 'Gerec­ht' door het woord 'Am­bachtsbewaar­ders,  "also die van den Gerechte niet zijn gecon­voceert en het haar ook niet raekt wat de Ingelanden resolve­ren".⁵⁹ In 1755  verloor het Gerecht bij Delflandse keur ten gunste van de ambachts­be­waar­der de consen­tiebe­voegdheid voor de aanbesteding van onder­houdswer­ken. Met de uitschakeling van het juridische element ging het 'Ambacht' een eigen leven lei­den. Het bezat eigendom­men (Vlietweg of Kleiweg en bomen langs de Kerk­laan en langs de weg bij Witsen­burg.)⁶⁰

 

 

Beheer van de Veenkas

 

Tot ver in de 19de eeuw werd in de Nieuwe Broekpolder veen gewonnen via de methode van het slagturven. Het veen werd tot de ondergrond weggebaggerd, waardoor grote waterplassen ont­ston­den. Dit had grote gevolgen voor de waterbe­heer­sing. Daarom was ter controle aan het Hoogheemraad­schap Delfland consen­tie­bevoegd­heid toegekend.

Verve­ning was ook fiscaal onaantrek­ke­lijk. Grond werd belast met verpon­ding en sluis-, morgen- en molengeld. Meer water betekende minder belasting. De hoog­heem­raadschap­pen probeerden een algeme­ne compen­sa­tie of afkoopre­ge­ling voor deze belastingen in te voeren. Toen dat niet lukte ontstonden overal plaatselijke regelingen in Rijs­wijk waar­schijn­lijk in 1691. De afkoopsommen werden regel­ma­tig ver­hoogd.

In 1722 verplichtten de Staten van Holland de belegging van de afkoop­pennin­gen in obligaties en rentebrieven bij het Comptoir-Generaal.⁶¹ In 1798 gaf men de beleggin­gen vrij. Maar al in 1803 kwam men hierop terug. In 1804 vroeg men opgave van de veenkas­sen. In Rijswijk stond toen 40.000 gulden uit.⁶²

 

Na de Bataafs-Franse Tijd ging de Veenkas meer en meer een eigen leven leiden, hetgeen zelfs resulteerde in een zelf­standig bestaan naast het 'Am­bacht' zelf.

 

A. 9  De Bataafs-Franse Tijd 1795 - 1811

 

Bestuur en justitie

 

Na de Bataafs-Franse inval in januari 1795 koos ook in Rijs­wijk de Volksvertegen­woordi­ging haar eigen Munici­paliteit, bestaande uit acht municipale raden. Het Haagse Provisio­neel Bestuur vroeg zich af of Rijswijk als ambachts­heer­lijkheid hiertoe was gerech­tigd.⁶³ Inderdaad was de Munici­paliteit aan de voorma­li­ge am­bachts­he­ren geen verant­woor­ding meer schuldig. Desondanks deed 's-Gravenhage jaarlijks een vergeefse poging om de inkom­sten uit de ambachtsheerlijkheid te ontvan­gen.

 

Met de verkiezing van een baljuw passeerde Rijswijk de voorma­li­ge pandheer van de hoge heerlijkheid, het stadsbestuur van Delft.⁶⁴ Wel volgde op die aanstel­ling een bevestiging door de Provisioneel Represen­tan­ten van Holland. Hun decreet van 6 maart 1795 be­schouwde Baljuw en Welgeboren Mannen echter niet langer als een plaatsge­bonden rechtbank. In zijn commis­siebrief van april 1795 werd baljuw Maarten van 's-Gravenzande dan ook opgedragen "de rechten en gerech­tigtheden van den Volke van Holland voor te staan.­..".⁶⁵ De stad Delft verkreeg het recht van voor­dracht van de Rijswijkse baljuw. Overigens deelde Rijswijk niet in de kortstondige juridi­sche gelijkstel­ling van de voormali­ge hoge heerlijkheden aan de steden. In Rijs­wijk was de hoge heerlijk­heid immers in pand en niet in leen uitgegeven.

 

In een klein dorp als Rijswijk zijn de gevolgen van de vele be­stuurlijke veranderin­gen tussen 1795 en 1811 niet altijd even herken­baar. Meer zichtbaar zijn deze in een stad als 's-Gravenha­ge. De opeenvol­gende colleges die met het beheer van de Rijswijkse am­bachts­heer­lijkheid waren belast, vormen daar een afspiegeling van. Tot 1802 was dit het Comité van Financi­ën, daarna tot 1808 de Kamer van Financiën, vervol­gens tot 1811 Burge­meester en Wethou­ders en tenslotte, tot 1814, de Maire.⁶⁶

 

Met ingang de Staatsregeling van juni 1798 verkreeg de Munici­pali­tei­t de status van gemeen­te met aan het hoofd een gemeen­tebestuur, zij het slechts in admini­stra­tieve zin en zonder autonomie. Een van de nieuwe bevoegdheden van het bestuur was het benoemingsrecht van de schoolmeester, dat vroeger bij de ambachts­heren had berust.

 

 

Door de Staatsregeling van 1801, toen de municipale raad werd vervan­gen door een gemeen­tebestuur met een eigen autonomie, werd de schei­ding van bestuur en recht­spraak ook in Rijswijk doorge­voerd. Het Re­glement op het Gemeen­te­bestuur van 1802 bevestigt de nood­zaak hiervan "ter voorko­ming van twist en onzeker­heid".⁶⁸ De Staatsre­geling liet de benoeming in beide bestuurs­com­mis­sies (compatibiliteit) echter open.

De veranderingen  van 1805 en 1806  hebben voor  Rijswijk  nauwe­lijks gevolgen.  Alleen van

belang was het herstel van het benoemingsrecht van de schout, secretaris en bode door de ambachtsheren. De jaar­lijkse vorde­ring van hun recognities door het stadsbestuur van 's-Gravenhage bleef tevergeefs.

 

Volgens de Staatsregeling zouden in navolging van de hoge rechtban­ken nu ook de schepenge­rechten buiten de gemeente­lijke organisa­tie moeten worden ge­plaatst. Een deel van de voluntai­re jurisdictie, de ver­plich­te regis­tra­ties zoals transpor­ten en hypo­the­ken, zou daarbij moeten overgaan naar de Municipa­liteit. Maar in Rijswijk vond geen scheiding plaats, integen­deel! De benaming Munici­pa­liteit werd zowel door het nieuwe bestuur als door de oude schepen­bank gevoerd, zoals dat al sinds 1795 gebeur­de. De notulen zijn kenmerkend voor deze situatie. In de marge staat regel­ma­tig de aantekening "present alle schepe­nen", terwijl zowel zaken van bestuurlijke als van juridi­sche aard werden behandeld.⁶⁷

Alleen ten aanzien van de Weeskamer vonden de nieuwe bestuurs­voorschriften uitvoe­ring. Haar taken gingen over naar de nieuwe Municipali­teit. De benoeming van voogden bleef een taak van het Gerecht.

 

In 1810 werd een nieuwe organisa­tie van de Departe­menten ingevoerd, waarbij de Municipa­liteit werd vervangen door de Mairie. De meest ingrijpende verandering was de ophef­fing van de oude rechts­colle­ges. Op 28 februari 1811 vergader­den Baljuw en Welgeboren Mannen van Rijswijk voor de laatste keer.⁶⁹ Ten overstaan van schout en schepenen werden op 27 februari de laatste vier transport­akten gepasseerd.⁷⁰

 

 

Waterstaat

 

In zijn boek 'Geschiedenis van het Hoogheemraadschap Delfland' stelt Dolk dat de opheffing van de schoutam­bachten in 1795 geen gevolgen behoefde te hebben voor de Delfland­se Dertienam­bach­tenor­ga­nisa­tie.⁷¹ De sluisambachten in Delfland stonden in principe immers los van de schout­ambach­ten. Historisch was er natuurlijk een andere situatie ontstaan, want juist de gerech­ten van die schoutam­bachten hadden bestuurlijke rechten in de 'binnen­landse' waterstaat verwor­ven. En deze juridische basis, stelt Dolk, had bij de instel­ling van de municipaliteiten in 1795 opnieuw moeten worden gelegi­timeerd. Dit bleef achter­wege, maar de praktijk bleef gehandhaafd. Zo werden in 1798 de municipa­liteiten en niet de am­bachtsbe­waar­ders aange­schre­ven,  toen de intrekking van de ver­plichte beleggingen tot een vrije beste­ding van de afkooppenningen leidde. Het léék nu, alsof de water­staats­zorg een ge­meentelijke taak was geworden. Inderdaad besliste ook in Rijswijk de Munici­pali­teit over am­bachts­za­ken, zoals de verhuur van het hoefslag aan de Maasdijk en de omslag van de binnen­landse kosten.

 

Toch is het feit dat de oude rechtsverhouding niet werd gele­giti­meerd wel verklaar­baar. De gerechten waren immers al min of meer buitenspel gezet en de waterstaat was een eigen leven gaan leiden. Het probleem werd in zeker mate onderkend in het Regle­ment B bij de in­struc­tie voor de gemeentebe­sturen van 6 februa­ri 1801.⁷² Het reglement deed een oproep aan de ingelan­den tot verkie­zing van be­stuur­ders over die zaken, welke niet aan de nieuwe gemeentebe­sturen overgin­gen. Maar in Delfland kon dit alleen, in geval van gebiedscongru­entie tussen gemeen­te en sluisambacht, zoals in Rijs­wijk. Maar het reglement heeft hier geen uitvoering gekend. De situatie bleef daarmee zoals ze was. De enige organisato­ri­sche wijziging in 1795 was dat de am­bachtsbewaarders in het vervolg door de ingelan­den werden gekozen.

 

A. 10  Oude structuren in een nieuwe orde, 1811 - 1864

 

Het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden leek aanvankelijk twee onverzoenbare denkbeel­den in zich te willen verenigen. Ener­zijds was er de roep om de oude rechten en verhou­dingen, ander­zijds lieten de nieuwe bestuurlijke ontwikkelingen zich niet meer terug draaien. In de periode 1811-1851 leidde dit voortdurend tot politieke aanpassing. Ook in Rijswijk kreeg dit proces zijn beslag.

 

 

Restauratie en afschaffing van de ambachtsheerlijkheid

 

Met het regle­ment op het bestuur van het platteland van Hol­land van 1815/1816 werd opnieuw een gedeelte van de oude heerlijke rechten hersteld. De am­bachts­heren verkregen voor de functies van schout, gemeen­teraads­lid, secre­taris en gemeen­te­ontvan­ger het recht van voor­dracht; voor de eerste functie aan de Ko­ning, voor de andere aan de Gouverneur in Zuid-Holland. De recog­ni­ties van de ambten van schout, secre­taris en bode bleven gehand­haafd, maar in de Rijswijkse heerlij­ke re­keningen bleef het bij een memorie­post. Tot 1824 traden de Haagse Burge­mees­ters als ambachts­he­ren op, daarna Burge­mees­ter en Wethou­ders. De voor­drach­ten voor de Rijswijkse gemeente­be­stuurders werden wisselend verzorgd door genoemde colleges en de Haagse Gemeen­teraad. Het platte­landsreglement van 1825 legde ook de benoe­ming van de secreta­ris bij de Koning, maar hand­haafde het recht van voordracht voor de bestuursfunctiona­ris­sen. Toch maakte het Haagse Gemeentebestuur er nog maar weinig gebruik van.⁷³ Het nieuwe regle­ment verbood de combina­tie van func­ties van burge­mees­ter en gemeen­teont­van­ger. Beide werden in Rijs­wijk uitgeoe­fend door J.W. van Vreden­burch. Hij was tevens administra­teur van de am­bachts­heer­lijkheid. Pas in 1838 werd hij als gemeen­te­ontvan­ger opge­volgd door secre­taris J.W. Schuur­man.⁷⁴ Als bur­gemees­ter en admini­strateur bleef hij aan tot zijn overlijden in 1847. Hij werd opge­volgd door zijn zoon Jacob van Vreden­burch.

 

De afschaffing van de ambachtsheerlijkheden bij de Grondwet van 1848 maakte een einde aan het ambachtsheerlijke overheids­gezag.

Het bestuur over de gemeente, de ondeel­bare en volle­dige autono­mie, kwam nu in handen van de Gemeente­raad. De verkie­zing van de raadsle­den vond recht­streeks plaats door de eigen ingezete­nen. Ook in de voordracht van de burgemeester had het Haagse ge­meentebestuur geen aandeel meer. In 1850 was J.H. Caan van Neck zonder haar tussenkomst als zodanig be­noemd.

 

 

Het sluisambacht: opheffing, maar waarvan?

 

Ook na 1811 bleef de ambivalente verhouding tussen 'Ambacht' en gemeente in de praktijk gehandhaafd. De betrok­ken­heid van respec­tievelijk de maire (1811-1813), de schout (1813-1825) en de burge­mees­ter (vanaf 1825) was gelijk aan die van de schout van vóór 1811. Hij behield in waterstaatszaken zelfs diens ambtsti­tel.

Bij vergade­ringen van de ingelanden werden het 'Am­bacht', het 'ambacht van de Veen­kas' en de gemeente vaak apart opgeroepen. Het reglement van Delfland van 1847 probeerde de situatie te legali­seren door voor de sluisam­bachten, toch slechts distric­ten, een bestuur te verzinnen. Eerst werden de ambachtsbe­waarder en de volger als zodanig aangewezen, later de schout en de ambachts­bewaarder. Driemaal werden in Rijs­wijk de jaar­ver­gade­ringen van de ingelan­den inderdaad toege­schre­ven aan het am­bachts­be­stuur (1847-1849), en eenmaal aan de schout en am­bachts­be­waar­ders (1852). Daarna sprak men weer van ingelan­den.⁷⁵

De opheffing van de plaatselijke waterstaat was onafwendbaar. Maar wat moest er in Delfland nu eigenlijk worden opgeheven? Allereerst ontdeed men de Dertien­ambachtenor­ganisatie van haar taken. In 1852 werd de belasting­hef­fing naar kadastrale maat inge­voerd. Dit betekende het einde van het oude omslagmodel van smaldeling. In 1855 volgde de centrali­sa­tie van het comp­tabel beheer, waarmee een einde kwam aan de reken­plichtigheid van de am­bachtsbe­waar­ders aan plaatselijke 'waterstaatsbestu­ren'. In 1857 besloten Gedepu­teerde Staten tot opheffing per 1 juli 1858 van alle water­staats­ambachten in Zuid-Holland, dus ook in Delf­land. Men ging voor het gemak maar voorbij aan het feit dat de sluisambachten van Delfland geen instel­lin­gen waren. Ze werden nog altijd verward met de oude rechts­perso­nen, de in 1795 opgeheven schoutambachten.

 

De opheffing betekende de centralisatie van het onderhoud van de gemenelands­werken in Delfland en daarmee verviel het laat­ste kenmerk van de Dertien­ambach­ten­organi­sa­tie: de verhoefsla­ging. Voor Rijswijk betekende dit de afstoting van de buiten­landse werken. De gemeente kreeg het beheer over de brug in de Vliet­weg, de Rijswijk­se Vaart met aanleg­steiger, de meeste am­bachtsstraten en de beplanting daarlangs. De gemeen­ten waren niet enthousi­ast over de overname van plaatselij­ke werken uit angst voor stijgende onder­houdskos­ten. Het Gemeen­tebe­stuur van Rijswijk schre­ef aan de Commissa­ris in Zuid-Holland, dat de grondei­gen­dom­men bezwaard zouden moeten blij­ven, zoals zij "van den vroeg­sten tijden af zijn bezwaard geweest".⁷⁶

De Schaapweg, de Korte Klei, de sloten langs de Kerklaan en de banwerken langs de ambachtsstra­ten, werden overgedragen aan de particuliere aangelanden. Een aantal andere wegen was al eerder in andere handen overgegaan. Burgemees­ter en Wethou­ders verkregen de schouw­bevoegdheid over deze particu­liere werken.

 

De Heilige Geest

 

In de loop van de 19de eeuw was rondom het fonds van de Heili­ge Geest een ondoor­zichtige situatie ontstaan. De Roomskatho­lieken die het fonds sinds 1786 beheerden, be­schouwden het meer en meer als eigen, ter­wijl het gemeen­te­bestuur het beheer van de bezittingen ver­waarloos­de. Na 1837 werden geen jaar­lijkse rekeningen meer opgemaakt.

Twee gebeurtenissen leidden tot de noodzakelijke reorganisa­tie van de armenzorg. In 1854 kwam een nieuwe Armenwet tot stand. ⁷⁷ In 1855 richtte de Rooms­katho­lieke parochie eigen armmeesters op en ont­sloeg zich­zelf daarmee de van ver­plichte zorg voor armen van andere gezind­ten.

De opheffing liet toch nog tot 1864 op zich wachten. Nadat Burge­mees­ter en Wethou­ders de liquida­tie hadden voorbe­reid, ging de gemeen­te­raad op 20 april van dat jaar tot liqui­datie over. ⁷⁸ De bezit­tin­gen werden over­ge­dragen aan de rec­hts­op­vol­gende instel­ling, het Burger­lijk Armbestuur.

 

A. 11  Epiloog

 

Na de afschaffing van de ambachtsheerlijkheid in 1848 bezat het Gemeen­tebe­stuur van 's-Gravenhage nog wel de titel van am­bachts­heer en een hand vol oude zakelijke rechten, de voorma­lige ambachts­ge­volgen. Hiertoe behoorden de erf­pacht op het voormalige Nazareth, nu de buitenplaats Leeuwen­daal, de Nawo­ning in Monster, het tiend­recht, de visserij of het visrecht en het recht van agreatie op de predi­kantsbe­roeping van de Her­vormde Gemeen­te. Dit laatste recht was een afzwakking van het oude co­lla­tie­re­c­ht. Het was niet meer dan een recht om te worden gehoord.

Toen in 1868 het kerkbestuur van de Nederlandse Hervormde Gemeente van Rijs­wijk aan 's-Gravenhage de beroeping van een nieuwe predi­kant voor­legde, stelden Burgemees­ter en Wethouders voor van het recht af te zien. Men vond het niet langer pas­send. Maar een aantal gemeenteraadsleden was er tegen. Verkoop van de ambachtsheerlijkheid zou een aardige som geld kunnen opbrengen. Daarom moest het aantal rechten niet verder worden afgeslankt. Toch besloot men van het recht van agrea­tie af te zien, zolang de gemeente "eigenaar van de am­bachts­heer­lijk­heid" bleef.⁷⁹ Toch brokkelde het geheel onvermij­delijk verder af.

De erfpacht op de buitenplaats Leeuwendaal, daterend uit de vijftiende eeuw en toen rustend op het klooster Nazareth, werd in 1873 afge­kocht. Het tuinland de Nawoning in Monster werd in 1881 verkocht, nadat een jaar eerder de vijfjaarlijk­se openba­re verpach­ting was mislukt.⁸⁰ De inning van tienden zorgde regelmatig voor problemen. Enkele malen kwam het tot een rechtsgeding, maar werden de zaken middels een minnelijke schikking opgelost. In 1874 kwam een afkoop­re­ge­ling tot stand voor de tienden van de droogmake­rij in de Nieuwe Broek­pol­der.⁸¹ De Tiendwet van 1907 verplichtte tenslotte ook de afkoop van de overige tienden.

Wat overbleef was de visserij. Maar ook dit nam in omvang af. In 1958 richtte de Haagse Dienst Stadsontwikkeling en Volks­huisvesting zich tot het eigen Gemeen­tebestuur, met de vraag of de gemeente Rijswijk wel gerechtigd was om visvergun­ningen te verlenen voor het water langs de Rembrandtkade (de voorma­lige Rijswijkse Vaart) en langs de Vreden­burchweg. In 1960 kocht de gemeente Rijswijk voor  370,- het visrecht op deze wateren af.⁸² Het visrecht over de resterende viswateren wordt door het gemeentebestuur van 's-Gravenhage niet meer uit­geoe­fend.

 

Het restant van het voormalige complex van ambachtsgevol­gen is daarmee geredu­ceerd tot een papieren recht. F.C.J. Ketelaar stelt dat niet-heerlijk visrecht wegens non-usus (onbruik) na 30 jaar wette­lijk teniet gaat. Dit betekent, dat dit inmiddels zou zijn gebeurd. Wat 's-Gravenhage daarmee nog rest, is het recht op het voeren van de titel en het wapen. Een afzonderlijk wapen heeft het Haagse gemeen­tebestuur als ambachtsheer van Rijswijk nooit ge­bruikt. Maar 's-Gravenhage kan zich in naam nog altijd am­bachtsheer van Rijswijk noemen. Dit recht zal nooit door non-usus teniet gaan, maar het lijkt niet waar­schijnlijk dat het Haagse Gemeen­tebestuur er ooit serieus gebruik van zal maken.

 

INLEIDING

B.

De archieven in wording en verval

B.1 De ontwikkeling van een organisme

 

Een droeve constatering

 

Veel oude archieven vertonen grote hiaten. Dit is het onver­mijdelijke gevolg van wanbe­heer en calamitei­ten. De archiva­ris is hiermee meer dan vertrouwd. Toch is het een droeve consta­te­ring, wanneer dit verlies bij diepgaand onderzoek exact wordt vastge­steld. De enige taak die de archiva­ris dan nog kan vervul­len, is verslag te doen van het geleden ver­lies, om zo de hiaten te verkla­ren.

Lang heeft het in Rijswijk aan een verantwoord beheer ontbro­ken. Niet elke archiefon­derzoe­ker zal in die tijd bij zijn raadple­ging zonder toe­zicht de verleiding hebben kunnen weerstaan en de situatie hebben geïnter­preteerd als een carte-blanche voor een 'onbe­perkte bruik­leen zonder officiële toe­stem­ming'. Driemaal keerden derge­lijke 'afge­dwaalde' stukken naar hun plaats van herkomst terug.

 

Sporen van een duidelijk verlies door calamiteiten verwijzen onder andere naar de eerste decennia van de Opstand tegen Spanje. De aanhef van de "Keure ende Ordonnan­tie" van 1621 spreekt van de "trou­bles, als wanneer des ambacht­schrif­ten ende munimenten gedes­tru­eerd ende ver­nieldt zijn geworden".⁸³ Concreet aan­toonbaar is het verlies van stukken uit de Bataa­fs-Franse Tijd.⁸⁴ In het vervolg komen helaas nog veel hiaten aan de orde.

 

 

Het ontstaan van een organisme

 

Een aantal hiaten lijkt onmiddellijk zichtbaar te worden, als men de beginjaren vergelijkt van series als de ding­boeken (inv.nrs. 474-491), de huwelijksregisters (inv.nrs. 611-616) en de kohie­ren van verpon­ding (inv.nrs. 663-673). Deze beginjaren vertonen grote verschillen. Maar men moet zich hier niet door laten misleiden. Van sommige series valt de huidige begincen­suur precies samen met de invoering van een nieuwe over­heidstaak, zoals de armen­zorg na de Refor­matie, of met de invoering van een nieuwe belasting, zoals de impost op het trouwen en begra­ven in 1695. Andere series gingen oor­spron­kelijk verder terug dan hun huidige begindatum. Soms is het ontbre­ken van stukken te verklaren door de afwezigheid of zelfs de verzaking van een regis­tratie­plicht. Dit gold bijvoor­beeld voor de transporten van onroe­rend goed. Ver­scher­ping van oudere voor­schriften leidde uiteindelijk in 1561 tot de aanleg van een serie transportregisters.⁸⁵

 

Op deze wijze heeft elke serie zijn eigen geschiede­nis. Maar de archi­varis bena­dert het archief als één geheel. Hij noemt het een orga­nisme. De series beginnen elk op hun eigen plaats in de tijd, maar ze verweven zich met elkaar tot de eenheid van het ar­chief. Nog hechter is deze verweven­heid, wanneer er verschillende admini­stra­ties in een gemeenschappelijke serie regis­ters zijn bijgehou­den. In Rijs­wijk komt dit maar inci­den­teel voor.⁸⁶

 

 

De hand van de secretaris

 

Het beheer van de archieven was in handen van de secre­taris. Hij had hiervoor niet zoiets als een registratuur­plan ter beschikking, maar handelde naar eigen inzicht. In het 'Regi­ster van Goossen de Bye' ook wel het 'Memoriael­boek' genoemd, wordt de taak van de

secre­ta­ris als volgt omschreven:

 

"om 't selve (het bestuur) te bedienen alle dingtalen (processtukken) van perthij­en; acten, vonnis­sen ende brieven van trans­port ende anders te expedi­ëren ende teyckenen ende daervan goede op­dracht, registers ende protocolle te houden".⁸⁷ Dit citaat betreft de aanstelling van secretaris Adriaen Jansz. in 1577. Zijn instructie was niet overbodig. Over twee van zijn voor­gangers bericht het 'Memoriaelboek': "Van (..) Tobias Jansz. secreta­ris, en wert (...), so min als van Joris Fransz., prothocol ofte eenigh  aenteyckening in registeren bevonden". In letterlijke zin heeft de hand van de secretaris geleid tot een bonte mengeling van  schriftstijlen en persoonlijke hand­schriften. Ook de ontwikkelingsstadia van de stukken (klad, concept en net) geven een grote varia­tie aan bladspiegelcomposi­ties te zien.⁸⁸

 

 

Breuklijnen

 

In § 2 worden de series weergegeven als afzonderlijke lengte­doorsneden in het archief. Maar zo is het archief natuur­lijk niet ont­staan. Het is segment voor segment opgebouwd uit de opeen­volgende admini­straties van de secre­taris­sen. Ieder segment vormt daarbij een dwars­door­snede van de plaatselijke bestuursge­schie­denis gedurende één ambtsperi­ode. Waar een secretaris het werk van zijn voorgan­ger in diens registers voort­zette, vloei­en hun admini­straties naad­loos in elkaar over. Maar wanneer hij in nieuwe regis­ters begon, ontston­den in het archief duidelijke marke­rings­punten. Men zou deze marke­ringspunten de breuklijnen  van het  archief  kunnen  noemen.  Zeer  herkenbaar  zijn de breuklijnen in de

admini­stratie van Goossen de Bye. Hij was secreta­ris van 1615 tot 1621, klerk van 1621 tot 1627, opnieuw secretaris van 1627 tot 1652 en rentmeester van de ambachtsheer over de gehele periode. Het overzicht toont de inventaris­nummers waar de breuklijnen van zijn admi­nistratie aantoon­baar zijn. Men raadplege de omschrij­vin­gen ter verdui­de­lijking

.

transportregisters 535, 537-540     1615-1621, 1627-1652   twee ambtstermijnen                                                                                                                als secretaris                                               huwelijksregisters 611 en 612       1615 - 1652                    gehele ambtster­mijn                                     hypotheekregister 556                  1627 - 1652                     tweede ambtstermijn als                                                                                                          secretaris.                                  register van weesdagen 589         1621 - 1652                    gehele ambtster­mijn.  (in oorspronkelijke vorm)

 

Wie de inventaris af speurt en de looptij­den van de series met de ambtstermijnen van de secretaris­sen verge­lijkt, komt nog andere breuklijnen tegen.⁸⁹ Een heet er betrekking op 1680 een andere op 1716. Men kan de breuklij­nen van het archief verge­lij­ken met de bouwna­den van een huis dat voortdu­rend werd uitgebreid en ver­bouwd. Ook het archief werd voortdurend aangepast, al naar gelang de wensen van de beheerders.

 

 

Vorming en herschikking van stukken

 

De herordening betrof zowel series als enkel­voudige stukken. In verschillende series treffen we de ordenende hand aan van Hendrik Ravesteijn, secreta­ris van 1753 tot 1795. Hij voegde oorspronkelijke pakken van 'scabina­le' akten bijeen tot nieuwe series en stelde er nieuwe indexen voor samen. De nieuwe series liet hij op eenvou­dige wijze inbin­den.⁹⁰

Ravesteijn ontfermde zich ook over de correspondentie van vóór 1795. Losse stukken verza­melde hij onder­werps­ge­wijs in dubbele bladen of hechtte hij aaneen met een koord­je. De zo gevormde bestanddelen voorzag hij van een op­schrift.⁹¹

 

Een mooi voorbeeld van een complex archiefstuk is het cartula­rium van Margar­etha Suys.⁹² De basis van dit document is het perka­menten cartula­rium van haar vader Cornelis uit 1535. Het werd na diens overlijden in 1580 en vervolgens na de dood van Margaretha's zuster Anna in 1581 door Margaretha's voogd Willem van de Meer van Beren­drecht, uitge­breid met een aantal papieren katernen van wisse­lend formaat. Van Berendrecht nam er afschriften in op van voor de nalaten­schap benodigde akten, testa­menten en contrac­ten. Maar het register vond pas zijn defini­tieve vorm na toevoe­ging van akten over de nalaten­schap van Margaret­ha's zuster Catharina in 1591. Zelfs zonder dat men van de letter­lijke inhoud kennis neemt, laat het cartula­rium zich lezen als een boek tot en met het vliegend ­blad en het kaft, waarvoor men twee originele charters gebruikte.

 

 

In erbarmelijke staat

 

De grootste sanering van het archief staat op naam van secre­taris Hermanus Vermaat. Hij had in 1713, drieëntwintig jaar oud, Johan Bout opgevolgd, die zijn ambt sinds 1680 had uitgeoefend. In een ver­zoekschrift aan de am­bachts­heren sprak Vermaat in 1716 zijn verba­zing uit over de toestand, waarin hij de archieven drie jaar eerder had aange­troffen. Uit zijn opsomming van hiaten kunnen we nu consta­teren, dat er sinds­dien nauwelijks nog stukken van vóór 1716 verloren gingen. De ambachts­heren verdeel­den zijn opmer­kin­gen in achttien punten en becommentarieerden ze één voor één.⁹³ Op pagina 43 is een overzicht opgenomen. De ontbre­kende stukken zijn nooit terechtgeko­men. Reconstruc­ties hebben niet plaatsgehad. Wel heeft Vermaat een restau­ratie laten uitvoeren. Getuige punt 13 van de beschikking heeft de bindwijze van de jaarlijkse rekeningen van het gast­huis van Scheveningen als voorbeeld gediend. Maar de zaak kreeg een vervelende nasleep. In 1716 wordt Vermaat voor de hoge vierschaar gedaagd en als substituut-baljuw. Als secretaris van de ambachtsheerlijk­heid wordt hij ontsla­gen. De aard van de zaak is niet duidelijk, maar ze zal te maken hebben met de punten 16-18 van de beschikking. Ook de inhoud van de uitgesne­den pagina's in het ding­boek van Vermaat zullen op het voorval betrek­king hebben gehad.⁹⁴

 

 

Kennis is macht

 

Kennis is macht. Meerdere malen  ging dit letter­lijk ten koste van de archieven. Het dingboek 1567-1578 (inv.nr 476) bevat circa drieënder­tig geheel en zestien gedeel­telijk uitge­sne­den bladen.⁹⁵ Zij vormen een stille getui­ge van de bestuur­lij­ke twisten tijdens de eerste decennia van de Opstand tegen Span­je. Kennelijk wilde de verantwoor­delijke ambtenaar niet dat bepaalde informatie in vijandi­ge handen viel. In zijn 'Memori­aelboek' doet secretaris Goossen de Bye ons van deze periode uitgebreid verslag. Zelf werd hij er overigens bijna het slachtoffer van. Na het over­lij­den van zijn voorganger in 1616 werd uit diens huis het archief weggehaald. De ambachts­kist, waarin men het wilde onder­bren­gen, verkeerde in slechte staat. Ambachtsbe­waarder Cornelis Hein Noort­lan­der liet hem opknappen en stelde bij die gelegen­heid van het archief een inventa­ris op. Volgens De Bye zag de protestantse Noort­lander in hem een roomskatholieke rivaal en benijdde hij hem de administratie. Noort­lander klaagde hem aan bij de am­bachtsheer wegens verduistering van kerkegeld. Adam van der Duijn inspec­teerde het archief samen met de Hollandse rekenmees­ters Jacob de Jonge, heer van Baert­wijck en Meynaert van Buyren. De Bye werd vervolgens in ere hersteld.

 

Een administratie als erfenis

 

Bij het overlijden van een secretaris werden diens erfgenamen met de afronding van zijn administratie belast. Dat verliep soms erg moeizaam zoals in het geval van Nicolaes van Elst. In de jaarlijk­se rekenin­gen van de Heilige Geest is de zaak goed te volgen. Van Elst zelf was geen voorbeeldig secretaris, evenmin overigens als zijn zoon Wijnant een voorbeeldig schout was. ⁹⁷

 

De rekeningen over 1661 en 1662 werden pas in 1666 overlegd, die van 1663 pas in 1672, het jaar van zijn overlij­den. Zijn erfgena­men namen hun verantwoorde­lijkheid niet serieus. Pas in 1691 werden de rekeningen over 1664-1672 aan de toenmalige rent­meester Johan Bout overhan­digd. Het duurde tot 1698 voor ze door de ambachtsheren werden goedge­keurd. Voor de periode 1673-1679 stelde Bout zelf maar een meerjarenre­ke­ning samen die hij de ambachtsheren in 1700 presen­teerde. Getuige de hiaten uit de ambts­peri­ode van Van Elst kwamen niet alle ontbrekende stukken uit diens admini­stratie boven water.⁹⁸

In 1811 had men meer geluk. Maire Johan Willem van Vreden­burch ontving uit de boedel van secreta­ris Petrus Yvo Diert de ontbrekende administratie van diens voor­ganger Hendrik Arnoldus Wilmers. Van de stukken werd een inven­taris opgem­aakt.­⁹⁹

 

 

'Vrij acces'

 

Het gebruik van de archieven beperkte zich niet tot de be­stuurders. Artikel 26 van de 'Verordening op de Weeskamer' van 1619 bevat een open­baar­heidsbepaling voor derden onder de voorwaarden van de aanwezig­heid van twee weesmeesters en een onderzoek naar het recht van de aanvrager. Deze had ook recht op uittreksels en afschrif­ten.¹⁰⁰

Het reglement voor het sluisambacht van 1753 bevat de bepa­ling, dat aan de ingelanden "op behoorlijke tijd en wijze vrij acces" tot het archief moest worden verleend.¹⁰¹ Deze open­baar­heids­be­pa­lingen golden overigens alleen voor direct belangheb­benden. 

 

 

Proces en procedure en schriftelijke neerslag

 

Bij besluitvorming en taakuitvoering van de overheid spelen procedures een belang­rijke rol. Archiefstukken vormen van deze procedu­res de schriftelijke neerslag. Een procedure is een  onderdeel van een proces. Daarbij moet men niet alleen denken aan gerechtelijke proces­sen. Ook de jaar­lijks terugke­rende proce­dures van voor­dracht, benoeming en installa­tie van be­stuurs­functio­narissen vormen een proces.¹⁰² De neer­slag van processen en procedures kan in de loop der tijd ver­schil­len. Zo legde men de verpachting van tienden tot 1814 vast in eenvoudige akten en daarna in gedetailleerde proces­sen-ver­baal.¹⁰³ Vaak heeft zo'n verandering niet alleen gevolgen voor de redactie van de gege­vens maar ook voor hun omvang en preci­sie.

 

Soms werd voor bepaalde administratieve gegevens een zelfstandige registratie inge­voerd. Een voorbeeld hiervan is de Dorpspacht, de gewes­telij­ke impost op bier, wijn en brande­wijn die sinds 1678 mocht worden aange­wend voor het onderhoud van de kerk-  to­ren, het school­huis en de predi­kants­woning. Tot dan toe vormde de inkomsten slec­hts een totaalpost in de jaarlijkse rekening van de pennin­gen en imposten. Daarin werden de inkomsten en uitga­ven bijgehouden in lijsten en/of in jaarlijkse en meerja­ar­lijkse re­ke­ningen. ¹⁰⁴

Wijziging van de regelgeving kon leiden tot uitbreiding van de registratie, zoals die van

het sluis- en morgengeld. Met de invoering van het Kadaster in 1832 werden de ambach­ten verplicht om naast de bestaande kohieren ook gaarboeken bij te houden. ¹⁰⁵

Het is voor de onderzoeker van belang, om deze regelge­ving en procedures te kennen, opdat hij de aard van de gege­vens beter begrijpt.

 

Driemaal is in de inventa­ris zelf een verwij­zing naar proce­du­res opgeno­men, name­lijk bij de benoe­ming en het ontslag van voogden en execu­teurs door het Gerecht, bij de behande­ling van insolvente boedels door het Gerecht en bij het onderhoud van de Rijswij­ker Sluis te Vlaardin­gen door het 'Ambacht'.¹⁰⁶

In bijlage 3 worden de procedures beschreven van de goedkeu­ring van de ambachts­rekening.

 

B.2 Geschiedenis van de archieven na 1811

 

De reconstructie van een rechterlijk archief

 

De Inlijving bij Frankrijk betekende het einde van de oude schepengerech­ten. Het Keizerlijk Decreet van 8 november 1810 bepaalde dat het gerechtelijk archief moest worden over­ge­bracht naar de nieuwe vredege­rechten. Toen J.H. Hingman, commies van het Rijksarchief dit 'Archief van de Schepenen van Rijswijk' in 1876 inventari­seer­de, vermeldde hij de arrondis­sementsrechtbank te 's-Graven­hage als bewaarplaats.¹⁰⁷ Het archief zou uiteindelijk worden omschreven als het rechterlijk archief. Het omvatte in 1876 de registers van transporten, van hypothe­ken, van openbare verkopin­gen en van scabinale akten, de dingboeken, de stukken over voogdij, curatele en echtschei­ding en een ijkboek. Tussen 1876 en 1921 werden hieraan vijf maal archiefbe­standen toegevoegd in een poging om het oor­spronkelijke rechterlijk archief te reconstrueren.¹⁰⁸ Het ar­chief was inmiddels naar het Rijksarchief te 's-Graven­hage overge­bracht. De oudste aanvulling dateer­de  waar­schijnlijk van 1879  of 1883  en bestond uit akten inzake erfaf­schei­ding, lijkschouw en transport. In 1896 volgden de registers van taxatie van onroerend goed en dossiers inzake processen en insolvente boedels.¹⁰⁹ In 1901 en 1905 ging het opnieuw om derge­lijke dossiers.

 

Een zeer omvangrijke overbrenging vond plaats ingevolge de Archief­wet van 1918 en het Konink­lijk Besluit van 20 juni 1919.¹¹⁰ Op 22 februari 1920 onderte­kenen de Algemene Rijksar­chivaris R. Fruin en Burge­meester en Wethou­ders van Rijswijk de akte van over­bren­ging voor de volgende stukken: ¹¹¹

 

1. Stukken over admissie van notarissen en procureurs.

2. Jaarlijkse rekeningen van de gewestelijke belastin­gen.

3. De gaarderregisters van de impost op het trouwen en begra­ven.

4. De Doop-, Trouw en Begraafregisters.

 

De stukken, vermeld onder 1, worden omschreven als "Rechte­rlijk Archief van Rijswijk, vervolg op de aanwinsten­lijst van 1905, XXVII". De onder 2 en 3 genoem­de stukken werden om­schre­ven als het "Archief van de Gaarder van 's lands lasten". Later werden de jaarlijkse rekeningen (2) aan het rechte­rlijk archief toege­voegd. De rest (3) staat sindsdien bekend als het archief van de gaarder van de impost op het trouwen en begra­ven.

 

Toen er een definitieve plaatsingslijst werd opgesteld, was inmid­dels het voorlaatste trans­portregis­ter verdwenen. Tot op heden is het niet teruggevonden. In 1984 werd het rech­terlijk archief aan de gemeente Rijswijk in bewaring gegeven.

 

 

Het Oud Archief der Gemeente

 

Na de overbrenging van de gerechtelijke stukken in 1811 bleef het overige archief achter in

het oude Rijswij­kse rechthuis op de hoek Heren­straat-Kerklaan. Het werd er in 1831 samen

 met de administra­tie van na 1811 beschreven door  gemeente­secreta­ris J. W. Schuur­man.

De archieven waren ondergebracht in de secretarie (6 kasten) en de raadkamer  (12). De secretarie  beschikte over één loket­kast. J.H. Hingman inventariseerde in 1876 ook dit achtergebleven ar­chief, dat hij de naam Oud Archief van de Gemeente Rijswijk gaf.¹¹²  Het bevatte vooral de admini­stra­ties van het 'Ambacht', de Heilige Geest en de Munici­paliteit. De  stukken die in latere jaren naar het  'Ar­chief van de  Schepe­nen' werden  over­ge­heveld, waren

uit dit archief afkomstig.  De benaming Oud Archief der Gemeente werd vaak voor dergelijke archieven gebruikt. De benaming suggereert, dat het om een volledig archief gaat, terwijl de gerechtelijke stukken buiten be­schouwing blijven. Helaas leidt dit nog altijd tot onvolle­dige inventa­rissen. Ook dit Oud Archief werd na 1918 naar het Rijksarchief overge­bracht.¹¹³ Of er toen al sprake was van verlies, is niet duide­lijk. In ieder geval werd er in 1935 tussen de gemeen­te, het Rijksar­chief en de Konink­lijke Biblio­theek tevergeefs gecor­res­pon­deerd over zoekge­raakte stukken, aangeduid als nrs. 39 en 52.¹¹⁴

Het archief keerde in 1957 vergezeld van een plaat­singslijst naar Rijswijk terug. Na een vergelijking van deze lijst met de Hingman-inventaris kon een trieste balans worden opgemaakt.¹¹⁵ Het leed werd enigszins ver­zacht, nadat drie maal uit particulier bezit een aantal archief­stukken werd terugge­bracht, waaronder de oudste ambachts­rekening en enkele rekeningen van de Dorps­pacht.

 

 

De verloren gewaande Weeskameradministratie

 

In zijn inventaris van 1832 had gemeentesecretaris Sch­uu­rman ook het Weeska­merar­chief opgeno­men. Het lag in de "Kast in de Raad­ka­mer naast de Schoorsteen over de Deur, nr. 11. Boven­ste Plank­".¹¹⁶ De inventa­ris vermeldt twee later verloren gegane stuk­ken, namelijk een regis­ter over 1718-1795 en bundel over 1797/1­798. Schuur­man bleef secretaris tot 1852. In dat jaar ontving burgemees­ter J.H. Caan van Neck twee circu­laires van de Algemeene Commissie van liquidatie der zaken van de voorma­li­ge Wees- en Momboirka­mers.¹¹⁷ De commissie infor­meerde naar de Weeskamer en haar bezit­tin­gen. Caan van Neck antwoord­de dat hij van haar bestaan niet afwist. Het archief lag blijkbaar niet meer in de raadkamer. In novem­ber volgde een derde brief. Inmiddels was gebleken, dat op het Grootboek van 2½ % der Nationale Werkelijke Schuld sinds 1815  300,- stond inge­schre­ven ten name van de opper­weesmees­ter van Rijs­wijk. Deze was de gemeente vol­ledig onbekend. In zijn ant­woord­brief berichtte Caan van Neck, dat blijkens een later verloren gegaan regis­ter de Weeskamer in 1795 zou zijn opgeheven en de toenma­lige schout Hendrik Raveste­ijn het archief zou hebben afge­staan aan een zekere Jan Bodel. Maar Bodel was gewoon Raves­teijns opvol­ger en de Weeskamer had nog tot 1798 gef­unc­tio­neerd. Van het bestaan van de Schuur­man-inventa­ris was Caan van Neck niet op de hoogte. En het idee de voormali­ge secre­ta­ris te raadple­gen, kwam niet in hem op. Ook in 1861 kon Caan van Neck de Commissie niet van dienst zijn. Uiteindelijk kwam het archief in 1875 boven water. Het werd door Hingman opge­spoord en aan de Commis­sie toege­zonden. Vijf jaar later werd het aan de gemeente teruggege­ven. Het kon "volgens af­spraak met den hr. Hingman" worden afgehaald bij de conciërge van de Hoge Raad.

In 1930 verhuisde het archief opnieuw naar het Rijksar­chief. Beide nu ontbre­kende stukken waren toen niet meer aanwezig. Voorin inv.nr. 685 lag een aanteke­ning, waaruit blijkt dat dit regis­ter in 1935 was teruggevon­den in een van "de drie ar­chief­kis­ten" van Monster. Hoe het daar terecht ­kwam is een raadsel. Waar­schijnlijk was het weeska­merarchief van Monster, naar aanleiding van een herhaal­de oproep van het Rijksar­chief, in 1935 overge­bracht. Rijswijk ontving deze aanmaning overi­gens ook, terwijl het archief toch al vijf jaar in het Rijks­archief berustte. ¹¹⁸ In 1984 keerde het naar Rijswijk terug.

 

 

Zwerftocht van een ambachtsheerlijke erfenis

 

Na de opheffing van de ambachtsheerlijkheid onderging het archief van de ambachtshe­ren een aaneenscha­keling van verhui­zingen en inventarisatiepogingen. Zo'n inventarisatie werd al in 1852 onderno­men.¹¹⁹ Maar hoewel het archief toen min of meer was afgeslo­ten, omvat de inventaris alleen de stukken tot 1752. De onder bijlage 2A om­schreven stukken worden in de inventa­ris al als vermist opgegeven. Het archief berustte in het Haagse stadhuis, "gepla­atst in kast E". In 1910 werd het overge­bracht naar het gebouw Zwartew­eg 6.­¹²⁰ Daar inventari­seerde volontai­re mej. R. Coster het in 1914 in zijn geheel. De belangrijk­ste wijziging in de ordening was de scheiding van stukken van vóór en na 1688. Dit was in feite een herstel van de oorspronkelijke orde! Maar na een nieuwe verhuizing in 1926, nu naar het Rijs­wijkse­plein nr. 36, maakte volontair J.W. van Zwieten deze scheiding bij zijn inventarisatie in 1945 helaas ongedaan.

De zwerf­tocht van het archief zette zich voort met de verhui­zing van het Haagse Gemeen­tear­chief naar de bovenste verdie­pingen van het gebouw van het Gemeen­te­lijk Energie­bedrijf. Met de overdracht in 1985 aan de Gemeente Rijswijk vond het zijn (voorlopi­ge?) eindbe­stemming. Daar werd in 1986 met de inven­tarisa­tie begonnen. Ter aanvulling werd in 1990 een aantal stukken uit het Oud Archief van de Gemeente 's-Gravenhage aan het archief toege­voegd.

 

 

INLEIDING

C.

Verantwoording van de inventarisatie

C.1 Het uitgangspunt in kaart gebracht

 

Van de archieven waren bij het begin van het inventarisatiepro­ces hoofdza­kelijk plaat­sings­lijsten voor handen, waarop de stukken sum­mier en meestal zonder ordening waren beschre­ven. Toch bleek al snel, dat er archie­ven uiteen waren gevallen en waren vermengd. Eerst werd een lijst van archief­vormende functiona­ris­sen aangelegd. Vervol­gens werden archie­ven en archief­vor­mers naast elkaar gezet.

   

aangetroffen archieven

aangetroffen archiefvormers

Ambachts­heerlijkheid     Rechterlijk archief             Dorpsarchief of   Oud Archief van de   Gemeente               Weeskamer               Gaarder van de impost   op het trouwen/be­graven     Registers van Dopen, Trouwen en   Be­graven, waaronder die van de   gerechtelijke huwelijken

Ambachtsheer/-heren     Schout en gerecht   Baljuw en welgeboren mannen   Secretaris als ontvanger   van de gemenelandslasten   Municipaliteit     Schout en gerecht   Secretaris (ontvanger)   Heilige Geest   Municipaliteit   Gemeentebestuur   Ingelanden   Ambachtsbewaarder   Schout en slikheemraden     Weeskamer     Gaarder van de impost   op het trouwen/begraven     Schout en gerecht   (en enkele kerkge­noot­schappen)

 

Het Archief van de Ambachtsheerlijkheid heeft altijd als zelfstan­dig archief bestaan en wordt hier dan ook als zodanig behan­deld. In het Rechterlijk archief werden stukken aan­ge­trof­fen van twee rechts­colle­ges: Schout en gerecht en baljuw en welge­bo­ren Mannen. Dit laatste colle­ge oefende de hoge juris­dic­tie uit en behoor­de tot de organisa­tie van de hoge heer­lijkheid. In dit opzicht onderscheidt het zich van alle andere archief­vormers. De stukken van Baljuw en Welgeboren Mannen, hoe gering hun aantal ook is, vormen een afzonder­lijk archief. De overige archie­fvormers zijn repre­senta­tief voor een Hollands plattelands- of am­bachtsbe­stuur tot 1811. Hun samenhang wordt nog nader besproken. Het spreekt voor zich dat hierbij van de registers van dopen, trouwen en begraven alleen de registers van de gerechtelijke huwelijken worden betrokken.

Er zijn zo drie hoofdar­chieven ondersche­iden. In de volgorde waarin ze worden behan­deld zijn dit: het archief van de Am­bachtsheren, het archief van het nog nader te omschrijven Ambachts­bestuur en heet archief van Baljuw en Welgeboren Mannen.

 

C.2  Archief van de Ambachtsheren

 

Archiefvormer en rechtspersoon 

 

De oude inventaris spreekt van het archief van de ambachts­heerlijk­heid Rijswijk. Voor de keuze van deze titel kunnen twee overwegingen een rol hebben gespeeld. Misschien ging de inven­tarisator uit van de ambachtsheerlijk­heid als bezit, zoals dit gebeurt bij huisar­chie­ven, waarbij het huis of de buitenplaats de bindende factor voor de archiefvor­ming is. Zo wordt voorkom­en dat het archief uit­een­valt in afzonderlij­ke archiefjes van opeenvol­gende bezitters.¹²¹ Misschien zag de inventari­sator de ambachtsheer­lijk­heid als de voorlo­per van een gemeen­te. In de betekenis van rechts­gebied is dit juist, maar in de bete­kenis van rechts­per­soon niet. Niet de term ambachtshe­erlijkheid maar de term am­bachtsheer drukt hier de rechtspersoon uit. Het is gebrui­kelijk om een ar­chief naar de rechtsper­soon of archiefvor­mer te noemen. Deze gedachte werd uit­gangs­punt voor het formule­ren van een nieuwe titel. De keuze voor de meer­­vouds­vorm 'ambachtshe­ren' wordt nog uitge­legd.

 

 

De oude orde

 

De  ambachtsheerlijkheid werd  beheerd als bezit dat  kon wor­den ­geërfd,  geruild of  ver-

kocht. Elke nieuwe ambachts­heer  ver­wierf de archief­stukken  van zijn  voorgan­gers,  zoals

een nieuwe huisei­genaar de oude eigendomsbewijzen van zijn huis behoort te ontvangen. Deze oude titels van eigendom noemt men retroac­ta.¹²² Bij de verkoop van de ambachts­heerlijkheid door Nicolaes III van der Duijn aan 's-Gravenhage in 1688 werden ook de retroacta overge­dra­gen. Bij deze overdracht stelde rentmeester Johan Bout een inven­ta­ris op.  Deze toont ons de archief­stukken als een 'onsamen­han­gend geheel': veel titels van eigendom en nauwelijks administratie. De burge­mees­ters van 's-Gravenha­ge begonnen als ambachts­he­ren met een nieuwe admini­stra­tie. Deze bevat een vrijwel complete financiële verant­woor­ding van het beheer over de periode 1688-1851. Zo kwamen er twee archiefaf­delin­gen te voorschijn, zoals dit ook in 1914 was gecon­stateerd, beide met een geheel eigen structuur. Deze tweedeling werd het uitgangs­punt voor de ordening van dit archief.

 

 

Titel en cesuren

 

Het zwaartepunt van het ambachtsheerlijke gezag lag vóór 1795. Als ambachtshe­ren fungeerden toen de Haagse burgemees­ters. Men kan de Haagse administra­tie daarom het beste om­schrijven als het Archief van de burgemeesters van 's-Graven­hage en hun rechtsopvolgers als ambachtsheren van Rijswijk 1688-1877. De stukken van vóór 1688 zijn volgens de redenering uit § 2 de retroacta van dit archief. De volledige titel zou dan luiden: Het archief van de burgemeesters van 's-Gravenhage en hun rechtsop­volgers als ambachtsheren van Rijswijk 1688-1877, met retroacta 1316-1688.

 

Voor deze titel is niet gekozen. Na 1557 werd de am­bachtsheer­lijkheid als afzon­der­lijk bezit beheerd. Daarmee begon de zelfstandige archiefvorming. Juist dit gegeven is in de begin­cesuur verwerkt. De eindcesuur 1851 is het jaar waarop de Gemeen­tewet werd ingevoerd en de ophef­fing van het overheids­ge­zag van de ambachts­­heerlijkheid een feit werd. De datering 1557-1851 vraagt wel om een overkoepelende titel: Het archief van de ambachtsheren van Rijswijk (1316) 1557 - 1851 (1877).

 

Deze omschrijving sluit aan bij de conclusie uit § 1. De meer­vouds­vorm is noodza­kelijk omdat er na 1688 een college van am­bachtsheren fungeerde. Het jaar 1316 duidt op het oudste retroactum, het jaar 1877 op het jongste stuk.¹²³ Voor de tweedeling van het archief als uitgangspunt van de ordening, heeft deze titelkeuze geen gevol­gen.

 

 

De vraag naar 'ontbrekende' retroacta

 

In 1557 ontving Cornelis Suys bij de overdracht van de am­bachtsheerlijkheid alleen retroacta uit 1316.¹²⁴ Zijn de akten van de am­bachts­heer­lijkheid tussen 1316 en 1557 verloren ge­gaan? Waarom ontbreken zij? Op pagina 23 is uiteen­gezet, dat Rijswijk na 1316 opging in de ambachts­heer­lijkheid Polanen. De leenakten uit die periode hebben alle betrekk­ing op dit bezit als ge­heel. Zij konden dan ook niet worden over­ge­dragen aan Cornelis Suys, die alleen het over­heidsgezag in Rijswijk kocht.¹²⁵ Voor de akte uit 1316 gold dit bezwaar niet.

 

 

Afdeling I. De geslachten Suys en Van der Duijn

 

Afdeling I is een weerspiege­ling van het opeenvol­gende beheer van het ambachts­heerlijke bezittingen vóór 1688. Het jaar van de boedelschei­ding van de bezittingen van Cornelis Suys 1580, is daarbij als scharnierpunt gebruikt. De rangschikking, colloca­tie, van de subru­brieken van Margaretha's zusters is ontleend aan die van de loting van de erfdelen.^­126 De retroacta van vóór 1557 zijn ondergebracht in de ru­briek 'Cornelis Suys', die van de 'Naaldwijkse' tienden in de ru­briek 'Nico­laes I van der Duijn'. Binnen de rubrieken zijn de stukken geordend naar bezit. De grafelij­ke tienden en de korenmolen kwamen sinds de belening aan Nicolaes II niet langer als zelfstandi­ge lenen voor. Zij werden als ambachts­gevolgen beschouwd. De betref­fen­de stukken zijn sindsdien ook niet meer in afzon­derlijke sub-rubrieken terug te vinden.

 

 

Afdeling II. De 'Haagse ambachtsheren'

 

Chronologisch kan men  deze afdeling in drie periodes verdelen, namelijk 1688-1795,1795-

1851  en   1851-1877. In  deze  tijdsinde­ling  weerspie­gelt  zich de  Nederlandse  bestuurs-

geschie­denis. Het jaar 1795 markeert de overgang naar de Bataafs-Franse Tijd en in het

jaar 1851 werd de Gemeentewet van kracht. De inde­ling is analoog aan de afnemen­de

juridische betekenis van de ambachts­heer­lijk­heid. Ook nam de ar­chief­vor­ming af.

 

sub 1. De eerste periode bevat een behoorlijke neerslag van het bestuur en beheer. Wat wel ontbreekt zijn notulen of besluiten. Deze treft men aan in de registers van de resolu­ties van baljuw (schout) burgemees­ters en schepenen als het dagelijks bestuur van 's-Gravenhage (de Kleine Wet).¹²⁷

 

sub 2. De periode 1795-1851 bevat alleen stukken over het beheer van de ambachtsge­vol­gen. Voor stukken over benoeming van function­arissen wordt men weer verwezen naar de Haagse archieven en naar het archief van het Rijswijkse Gemeentebe­stuur 1811-1917.

 

sub 3. De eindcesuur '1851 (187­7)' geeft al aan dat de ar­chiefvor­ming na de invoering van de Gemeentewet in 1851 een aflo­pende zaak was. Wat overbleef was een aantal voormali­ge ambachtsgevolgen. Het meest recente archiefstuk is een invor­de­rings­opdracht uit 1877 van de Haagse gemeen­te­ontvanger inzake de pacht van de visse­rij over 1876.

In de notulen van het Haagse Gemeentebestuur keren de verpachting van tienden en visse­rij nog jaren lang terug.¹²⁸

 

 

Het ordeningsschema van afdeling 2

 

Een vergelijking van beide afdelingssche­ma's toont hun wezen­lijk ver­schil­lende opzet. De plaatsing van de titels van eigendom van de ambachts­heren van vóór 1688 en van de sterfhe­ren daarna zijn kenmerkend voor die ver­schillen. De hoofdinde­ling van afdeling II is gebaseerd op het begrip eigendom. De gebruikelijke onderverdeling (verwerving, be­heer en verlies) is aange­pas­t: Verwerving - Verhef­fing - Bestuur/Beheer. De rubriek Verheffing benadrukt de status van de meeste bezittin­gen als leen­goed. Bestuur is beschouwd als het beheer van over­heidsge­zag. Het ontbreken van een hoofdrubriek Verlies verwijst stilzwij­gend naar de Haagse bestuurs­ar­chieven. De rangschikking van de sub­rubrieken van de rubriek Bestuur/Be­heer is gebaseerd op hiërarchie: bestuur is naar de inhoud belangrij­ker dan beheer. De gemeenschappe­lijke financiële verantwoording gaat weer vooraf aan het beheer van de afzon­der­lijke bezit­tingen.

 

C.3  Het conglomeraat van archieven van Schout en gerecht, 'Ambacht', Heilige

     Geest en Municipali­teit

 

De verhouding tussen het geheel en de delen

 

Binnen een plattelandsorganisatie zijn verschillende functio­narissen en colleges te onderschei­den. Deson­danks moet de or­ganisatie worden gezien als een ondeel­baar geheel. Schei­ding van deze colleges, stelt Van der Gouw, "zou de zaken juridisch veel vereen­voudi­gen, maar historisch geheel scheef trekken".¹²⁹ Hieruit vloeit voort dat ook het archief als ondeel­baar geheel moeten worden behan­deld. Met andere woorden: er zijn ver­schil­lende colleges te onderscheiden, maar hun papieren neerslag mag niet in afzonderlij­ke archieven worden opge­deeld.

 

Als eindcesuur wordt voor oude archieven vaak 1811 gehanteerd, het jaar van de opheffing van schout en gerecht en de instelling van een gemeentebestuur. Toch wordt in het Rijswijkse archief deze eindces­uur ver over­schre­den. Werd slechts een deel van de organi­satie opgehe­ven? Was er soms toch sprake van afzonderlijke archieven of administraties? Als startpunt voor een oplossing werden eindcesuren en archiefvor­mers op een rij gezet. Omdat het in 1811 ontstane archief van het Gemeentebestuur bij de cesuurbepaling werd betrokken, is dit in het overzicht opgenomen.

 

                         1811                                                                                                                       1851                    1900

Baljuw en welgeboren mannen       < xxxxx                                                                                  

Ambachtsheren                               < xxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxx  xxxxxxxxxxxx 1877

Schout en Gerecht                          < xxxxx

Secretaris als ontvanger                 < xxxxx

Gaarder van de impost                   < xxxxx

Heilige geestrentmeester                < xxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxx  xxxxxxxxx 1864

Schout en ambachtsbewaarder      < xxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxx  xxxxx 1858

Municipaliteit                                      xxxxx

Ingelanden                                         xxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxx  xxxxx 1858

Gemeentebestuur                                        xxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx etc.

 

 

 Overzicht van instellingen en functionarissen die als archiefvormer in aanmerking kwamen. Van de organisatie van schout en gerecht bleef alleen de Heilige   Geest bestaan. De functie van schout bleef voortbestaan voor de waterstaat. De   samen­hang tussen schout, ambachtsbewaarder en ingelanden zou nog nader worden   bekeken. 

De naar links wijzende pijl < symboliseert de looptijd van vóór 1795.

 

                                                            

Geen gemeenschappelijke eindcesuur

 

Het overzicht toont, naast de archieven van ambachtsheren en gemeentebe­stuur, drie overschrijdingen. Twee hebben er betrekking op de waterstaatsor­ganisatie die is omschreven als het 'Ambacht', namelijk de ingelanden en schout en am­bachtsbe­waar­der. De derde is de Heilige Geest. Overheveling van hun stukken van ná 1811 naar de nieuwe administratie van het Gemeentebe­stuur (1811-1917) was niet wenselijk. De waterstaats­zorg was geen gemeentelijke taak. En opsplitsing van de administra­tie van de Heilige Geest was materieel zelfs onmogelijk.¹³⁰ Het jaar 1811 verviel daarmee als gemeenschap­pelijke eindcesuur.

 

Maar er diende zich nog een mogelijk­heid aan en wel een die aansloot bij de eindcesuur van het archief van de ambachtshe­ren: het jaar 1851. In dat jaar werd de Gemeentewet van krac­ht. Deze bevatte ook voorschriften voor de administratie. Er is onderzocht of van het archief van het Gemeente­bestuur de stukken tot 1851 aan de oude archieven kon worden gevoegd. Alle oude archieven zouden dan binnen deze eind­cesuur vallen. De kleine overschrijdingen bij het 'Ambacht' en de Heilige Geest konden wel voor lief worden genomen. Maar opnieuw lieten de archie­ven zich niet in een keurslijf persen. Het nieuwe ar­chief (vanaf 1811) liet zich in 1851 niet afsluiten. Het liep tot 1917 door als één administratief geheel.¹³¹ En met de opheffing van de Heilige Geest en het 'Am­bacht' had het jaar 1851 niets van doen. De conclusie luidde, dat er moest worden afgezien van een gemeen­schappe­lijke eindcesuur. Hoewel naar deze oplossing al spoedig de voorkeur uitging, werd hiertoe eerst "na rijpe delibe­ratie" beslo­ten.

 

 

Een gemeenschappelijke archiefvormer?

 

Er zou geen gemeenschappelijke eindcesuur komen. Maar zou het archief daar­door, naar het aantal eindcesuren, in evenzovele archieven uiteenvallen? Historisch en archivis­tisch zou dit onjuist zijn. Indien het archief toch als eenheid gepre­senteerd zou worden, wat was dan de gemeenschap­pelijke noemer? Wie was de gemeen­schappe­lijke archief­vor­mer?  Als belangrijk rechtspersoon is al enkele malen schout en gerecht genoemd. Maar voor de water­staat moesten zij de bestuurlijke verant­woordelijkheid delen met de Delfland­se am­bachts­be­waarder en de plaatse­lijke ingelan­den en na 1795 bovendien met het bestuur van de Municipa­liteit. Zo het archief in zijn geheel in 1811 was afgeslo­ten, dan nog zou de bena­ming schout en gerecht de administra­tieve lading niet dekken.

 

Besloten werd om het archief toch als één geheel te behande­len en om de administraties met de verschillende cesuren, de Heilige Geest en het 'Ambacht', de status van afde­lingen te geven. Ook de stukken van de Municipal­iteit gelden als een afzonderlijk geheel. Daarmee zijn drie afdelin­gen geformu­leerd. De vierde afde­ling, in omvang de groot­ste, is eigen­lijk het moederarchief. Zij heeft wel de titel van schout en ge­recht meegekregen. Deze afdeling bevat nog afzon­derlijk her­kenba­re administraties. Deze worden in het volgende hoofd­stuk toegelicht.

Het beeld dat nu van de archieven ontstaat, sluit precies aan op de in het Histo­risch Overzicht geschetste ontwikkeling van het plaatse­lijk bestuur. Archieven worden afgeslo­ten als de archief­vormende instel­lin­gen zijn opgeheven. En bestaat de ene instelling langer dan de andere, dan loopt ook haar archief langer door.

 

Het formuleren van een titel

 

Na het hernoemen en herschikken van de elementen restte nog de formule­ring van een gemeen­schappelijke titel. Er is gekozen voor de opsomming van de afdelingen in hun gemeenschappe­lijke context, omschreven als een 'conglomeraat van archieven':

 

Het conglomeraat van archieven van Schout en gerecht, 'Am­bacht', Heilige Geest en Municipa­liteit

1551 - 1­864

 

Afdeling 1. Schout en gerecht

 

Specifieke administraties

 

Het ordeningsschema

Uit het klassieke ordeningsschema voor de rechterlijke archie­ven is het onder­scheid overgenomen tussen recht­spraak in geschillen en vrijwilli­ge (volun­taire) rechtsple­ging.¹³³ Zij worden voorafgegaan door de kleine rubriek Organisatie.

De subru­brieken deze afdeling zijn op het derde niveau om­schre­ven vanuit de verdelings­karakteristiek 'taakuit­voe­ring'.

De rubriek Belas­tingen en  Financiën is primair geordend naar belastingheffer en secun­dair naar soort van belas­ting. Binnen haar sub-rubrieken gaan de reke­ningen aan de kohie­ren vooraf en volgen losse stukken als laatste.

 

Afdeling 2. Het 'Ambacht'

 

De status van de afdeling

Bij de opheffing van de 'Dertienambachtenorganisatie' van Delfland in 1858 werd bepaald, dat de archieven van de ambach­ten naar het Hoog­heemraadschap dienden te worden overge­bracht.¹³⁴ Dit heeft slechts incidenteel plaatsgevonden. De inventaris van het Oud archief van Del­fland bevat een be­schrijving van deze 'archieven van de ambachtsbewaar­ders'. Maar een nadere beschouwing leert, dat het op een enkel am­bacht na om inci­den­tele stukken gaat.¹³⁵

Voor de archiefvor­ming was niet alleen de Delflandse am­bachts­be­waarder verant­woorde­lijk. Zij was het gevolg van de gemeen­schappe­lijke belan­genregeling van ambachtsbe­waarder, plaatse­lijk bestuur en ingelanden. Het juridische zwaartepunt voor het beheer van de binnenlandse werken was het Gerecht. Door de politieke en admini­stratieve verweven­heid kan de admini­stratie van de ambachtsbewaarder niet worden vervreemd. Evenmin is er sprake van een afzonderlijk archief van de ingelanden. De waterstaatsad­ministratie is met de overige afdelingen van dit conglome­raat ver­bon­den. Dat de bestuurder van de negentiende eeuw hiermee niet uit de voeten kon, was inherent aan het denken van zijn tijd, waarin men juist de verstren­geling van bestuursinstellingen was ontgroeid.

 

Titel en cesuren

Op pagina 32 wordt het samenwerkingsverband het 'Am­bacht' genoemd. Zo kan ook de archiefvor­mer worden omschre­ven. De begince­suur is ontleend aan het oudst bewaarde

­stuk, de jaarlijkse rekening van sluis- en morgengeld van 1570. Dat is laat. De oudste verwijzing naar de jaarlijkse rekeningen van de ambachts­be­waarders in Delfland is te vinden in de Zespunten­senten­tie uit 1454. De sententie vermeldt dat zij hun rekening zullen doen voor schout, schepe­nen, ingelan­den en rijkdom "nae ouder gewoon­te".¹³⁶

De eindce­suur (1859) betreft de correspon­dentie over de liquid­atie­rekening uit 1858 en de bijbehorende kasstukken. De rekening zelf is niet be­waard geblev­en.

 

 

Het ordeningsschema

De correspondentie van deze afdeling is op twee manieren behandeld. De stukken van vóór 1827 zijn naar onderwerp onder­gebracht bij ver­schillende rubrie­ken.¹³⁷ De stukken van ná 1827 zijn gevormd tot een serie jaarlijkse corres­pondentie en ondergebracht in de rubriek Stukken van Algemene Aard. Deze behandeling is ontleend aan de procedu­re van de goedkeuring van de jaarlijkse rekening door Gedepu­teerde Staten sinds 1827. De bijbehorende financiële briefwis­seling werd namelijk jaarlijks bijeengehouden. De niet-financiële correspondentie is tijdens de inventarisatie bijge­voegd.¹³⁸ De rekenin­gen zelf werden afzonder­lijk bewaard en zijn ook in de inventaris als zelfstandige serie beschre­ven onder de rubriek Financiën en Belas­tin­gen. De rubriek Water­staatswerken is onderver­deeld in binnen­landse (= Rijswijkse) werken en buitenland­se wer­ken.¹³⁹ Ze zijn onderver­deeld naar onder­houdsverantwoordelijk­heid en vervolgens alfabetisch gerangschikt.

 

 

Afdeling 3. De Heilige Geest

 

Het armenfonds van de Heilige Geest overleefde de Reforma­tie. De naam bleef zelfs gehandhaafd tot aan de opheffing van het fonds in 1864. Dit jaar vormt ook de eindcesuur van het ar­chief.  De begincesuur valt samen met de aanstelling in 1580 van Willem van der Meer van Berendrecht als rentmeester van de ambachtsheer­lijk­heid. Deze voormali­ge secretaris van het Hof van Holland stelde voor dit fonds orde op zaken. Dat was wel nodig, zoals ook blijkt uit het 'Memori­aelboek' van Goossen de Bye. De Bye moet om­streeks 1621 nog over rekeningen van vóór 1580 hebben be­schikt. Hij laat zich in zijn 'Memori­ael­boek' laatdunkend uit over het wanbe­heer van de toenma­lige heilige geest­meesters, "gelijck dat te zien is bij de reecke­nin­gen, daervan bij henluyden gedaen".¹⁴⁰

 

 

Afdeling 4. De Municipaliteit

 

In theorie gaat het hier om ten minste twee zelfstandige archiefjes: namelijk van de President en Municipale Raden en van het Gemeentebestuur. Maar hun stukken zijn niet van elkaar gescheiden. Tot 1802 vond er vermen­ging van taken plaats met schout en gerecht. Ook bevindt zich een aantal stukken in afdeling 1, zoals de re­keningen van de geweste­lijke belastin­gen en de transport­regis­ters. Van overheveling naar het archief van de Municipaliteit is afgezien, omdat daarmee de series zouden worden verbroken.

 

 

Afdeling 5 (Appendix). Publikaties van de hoge overheid 1588-1799

 

De publikaties van de verordeningen en plakkaten, hoofdzake­lijk van de Staten van Holland, vormden het wettelijk kader voor het functioneren van schout en gerecht. Als ingekomen stukken behoren ze in de strikte zin van het woord tot het archief. In de praktijk worden zij vaak van het archief afge­zon­derd en in een bibliotheek opgenomen. Voor een aantal publikaties was dit onmoge­lijk omdat zij samen met rekesten, missiven en notities waren gelias­seerd. Met name afdeling 1 bevat een aantal van deze lias­sen.¹⁴¹ De overige publikaties zijn als appendix aan het conglome­raat toege­voegd.

 

C.4 Het archief van Baljuw en Welgeboren Mannen

 

Het archief van Baljuw en Welgeboren Mannen neemt in deze inventaris een aparte plaats in. Het is het enige archief dat op de hoge heerlijkheid Rijswijk betrekking heeft. Zoals schout en gerecht in relatie stonden met de ambachtsheren, zo stonden Baljuw en Wel­geboren Mannen in relatie met de pandheer van de hoge heerlijkheid. Als zodanig fungeerden het stadsbe­stuur van Delft (1580-1666 en 1718-1811) en de Grafelijk­heidsrekenkamer (1667-1718). Deze instel­lingen hebben in die hoeda­nigheid geen afzonderlij­ke archieven gevormd.

 

Het archief van Baljuw en Welgeboren Mannen is zeer onvolle­dig. Uit de be­stuursperiode van Cornelis Suys (1558-1579) en het eerste pand­schap van de stad Delft (1579-1667) is helemaal niets bewaard gebleven. Maar ook de periode 1679-1811 bevat veel hiaten. Onderstaand overzicht geeft per onderwerp de periodes waaruit nog wel stukken aanwezig zijn.

 

rechtspraak         1679-1682, 1686, 1692-1697, 1705-1799, 1804-1811  ijk                          1751-1793, 1802-1810  lijkschouw           1752-1794, 1803-1805

 

De jaarlijkse rekeningen heeft de baljuw waarschijnlijk zelf niet bewaard. Ze werden ter goedkeuring ingediend bij het stadsbestuur van Delft en de Grafelijk­heidsrekenkamer. Beide archieven bevatten wel een aantal rekenin­gen.¹⁴²

 

C.5  Slotopmerkingen

 

Een gemeenschappelijke titel

 

Een gemeenschappelijke inventaris vraagt om een gemeenschappe­lijke titel. Er is een overkoepelen­de term gekozen die alle rechtspersonen weergeeft, namelijk de term 'bestu­ursinstel­lingen'.­¹⁴³ Als specificatie is de term 'oude' toegevoegd, een vertaling van het Franse woord 'ancien', waarmee men het oude bestuur, het Ancien Regime van de Republiek der Nederlan­den aanduidt.

Ook de datering vraagt om een overkoepelend karakter. Wel moet deze de archiefvor­ming weerspiegelen uit oogpunt van bestuur. Afgezien van de leenakte van de ambachts­heerlijk­heid uit 1316 (inv.nr. 1) -deze wordt op pagina 23 als retroactum gekarakteriseerd- is het oudste stuk waarvoor dit opgaat, het eerste dingboek van schout en gerecht (inv.nr. 474). Dit begint in 1551. Het oudste stuk dat Cornelis Suys als ambachtsheer vormde, dateert pas uit 1557. Weliswaar vormde hij al sinds 1523 archiefstukken, maar dit deed hij als particulier. De begincesuur wordt dus het jaar 1551. De keuze van de eindcesuur is gelijk aan die van het archief van de ambachts­heren, namelijk het jaar 1851. Aan de datering 1551-1851 wordt voor oudste retroactum het jaar 1316 toegevoegd en voor het jongste stuk het jaar 1877. De volledige titel van de gezamenlijke archieven luidt dan als volgt: Archieven van de Oude Rijswijk­se Bestuursin­stellingen (1316) 1551 - 1851 (1877).

 

 

Vervreemding van stukken

 

Circa twintig 'vreemde' stukken zijn uit het archief verwij­derd. De meeste zijn opgenomen in de archieven van het Burgerlijk Armbestuur 1864-1875 en het Gemeentebe­stuur 1811-1917. Andersom zijn enkele stukken uit dit laatste archief aan de afdeling 'Am­bacht' toege­voegd. Een register van aanbesteding van de am­bachts­werken van Monster over de periode 1768-1851 is aan het gemeentebe­stuur van Monster aangebo­den. Enkele stukken zijn toegezonden aan het Hoogheem­raad­schap van Delf­land om te worden opgenomen in de polderarchieven.

Vernietiging heeft niet plaats gevonden, hoewel een enkel stuk hiertoe een contem­porain advies bevatte. Zo vermeldt de wikkel van het liquidatiedossier van de boedel van molenaar Pieter de Heij uit 1812 de aanmoediging "om te verbranden". In hoeverre dit met andere stukken wel is gebeurd, is niet bekend.

 

 

Materiële verzorging

 

De inventarisatie van de oude archieven ging gepaard met hun materiële verzor­ging. Incidenteel zijn enkele stukken gerestau­reerd, een activiteit die selectief wordt voort­gezet. Op grotere schaal heeft tussen 1990 en 1992 de ontzuring van het gehele archief plaatsgevonden. Verantwoorde­lijk hiervoor was het Restauratie-atelier Helmond. Dit atelier behandelde het archief volgens de zogenaam­de 'droge' ontzuringsmetho­de. De archiva­lia zijn bespoten met de alkalische oplossing Metoxy Methil Magnesi­um Carbo­naat. Het oplos­middel verdampt en het ontzuringsmiddel dringt door in het verzuur­de papier. Tevens wordt een lijmlaag ingebracht, welke de vezelstructuur versterkt.

Na de inventarisatie en de conservering verkeren de archieven, overeenkomstig de in de Archief­wet 1995 gehanteerde norm, in "goede, geor­dende en toeganke­lijke staat".

 

Lijst van ambachtsheren en sterfheren

 

Ambachtsheren       Sterfheren ¹⁴⁶

Jan van der Burch, ca. 1280 ¹⁴⁴                                                                                                   Paulus van Assendelft, 1688-1729

Symon Symonsz. van der Burch, na 1280 ¹⁴⁵                                                                              Gijsbert van Kinschot, 1730-1737

Philips van Wassenaer, vóór 1316                                                                                              Willem van Assendelft, 1737-1744

Diederick van Wassenaer, 1316                                                                                                           Jan Hudde Dedel, 1744-1778

Jan I van Polanen, 1316-1342                                                                                                                     Johan Patijn, 1778-1787

Jan II van Polanen, 1342-1378                                                                                                                     Jan Slichter, 1788-1795

Jan III van Polanen, 1378-1393

Johanna van Polanen, 1393-1445

Jan IV van Nassau, 1445-1475

Engelbrecht II van Nassau, 1475-1504

Hendrik III van Nassau, 1504-1538

René van Chalon, 1538-1544

Willem van Oranje, 1544-1557

Cornelis Cornelisz. Suys, 1557-1580

Margaretha Suys, 1580-1606

Nicolaes I van der Duijn, 1607-1649

Nicolaes II van der Duijn, 1649-1659

Nicolaes III van der Duijn, 1659-1688

 

 

Lijst van belangrijkste heerlijkheidsfunctionarissen ¹⁴⁷

 

Verschillende functies werden wisselend gecombineerd tot personele unies. ¹⁴⁸

Sinds 1581 fungeerde de secre­taris van schout en gerecht tevens als rentmeester­ van de Heilige Geest en van de Nederduyts Gereformeerde Gemeente.

 

Adriaen Jansz.,

  rentmeester van de ambachtsheerlijkheid, 1577-1580

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1577-1581, 1581-1615

  secretaris van schout en gerecht, 1577-1580, 1581-1615

Aernt Huygensz.,

  schout, ..1456..

Assendelft, Willem, van, baljuw, 1749-1756

Balcke(ij)nende, Dirck,

  secretaris van schout en gerecht, 1674-1675

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1674-1676

Bas, Adriaan de,

  baljuw, 1795

  administrateur van de ambachtsheerlijk­heid, 1795-1816

Bas, Jan de, administrateur van de ambachtsheerlijkheid, 1817

Beresteyn, Christiaan van, baljuw, 1787

Bloet, Gerrit Philipsz. de, schout, ..1487..

Blote, Hugo te, schout, vóór 1395

Blotelingh, Cornelis Adriaensz., baljuw, 1617-1640

Bodel, Jan, schout, 1795

Boogaart, Pieter Willem van den, secretaris van de hoge heer­lijk­heid, 1790 - 1796

Bosch, Claes Symonsz.,

  baljuw, 1564-1572

  schout, 1564-1572

Bout Johan,

  provisioneel schout, 1684

  secretaris van schout en gerecht, 1680-1712

  secretaris van de ambachtsheerlijkheid, 1680-1712

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1680-1711

Bouwens, Jan, baljuw, 1756-1769

Burch, Aernt Kerstantz. van der, schout, ..1466..

Burch, Reyer van der, provisioneel baljuw, 1730

Bye, Goossen de,

  provisioneel schout, 1636-1652 ¹⁴⁹

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1615-1621 en 1627-1652

  rentmeester van de ambachtsheerlijkheid, 1618-1652

  secretaris van schout en gerecht, 1615-1621 en 1627-1652 ¹⁵⁰

Caan van Neck, Hendrik,

  'schout', 1850-1858 ¹⁵¹

Catterwijck, Daniël Diercx, schout, 1621-1625

Claes Pietersz., schout, ..1475..

Co(e)bel, Aernt, rentmeester van de ambachtsheerlijkheid, ..1557.. ¹⁵²

Couwenhove, Matthias van, secretaris van de hoge heerlijkheid, 1676-1680

Diert, Jacobus Petrus Yvo,

  schout, 1803-1811

  secretaris van schout en gerecht, 1803-1811

Diest, George van,

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1737-1748

  secretaris van schout en gerecht, 1737-1755

  secretaris van de ambachtsheerlijkheid, 1737-1754

Elst, Nicolaes van,

  schout, 1653-1666

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1652-1673

  rentmeester van de ambachtsheerlijkheid, ..1662.. ¹⁵³

  secretaris van schout en gerecht, 1653-1672

Elst, Wijnandt van, schout, 1616-1621 en 1625-1636

Elst, Wijnandt van, schout, 1666-1677

Emants, Cornelis, schout, 1719-1735

Embden, Barend van, secretaris van de hoge heerlijkheid, 1796-1803

Eversdijk, Gerard van, schout, 1735-1742

Faille, Johan de la, baljuw, 1686-1712

Goes, van der, Adriaan, baljuw, 1734-1736

Goes, van der, Adriaan, baljuw, 1770-1773

Goes, van der, Cornelis, baljuw, 1731-1733

's-Gravezande, Maarten van, baljuw, 1712-1716

's-Gravezande, Maarten van, baljuw, 1795

Groenesteijn, C. van, substituut-secretaris van schout en gerecht, 1728-1769 ¹⁵⁴

Heusselt, Pieter Willemsz. van, schout, 1560-1562

Heyden, van der, Cornelis, secretaris van de hoge heerlijkheid, 1751-1777

Hill, Leendert Jansz.,

  rentmeester van de ambachtsheerlijkheid, 1575-1577

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1575-1577

  secretaris van schout en gerecht, 1575-1577

Hodenpijl, Aernt van, schout, ..1468 ..

Hoftlant, Pieter Willemsz., baljuw, 1560-1562

  zie ook: Heusselt

Hoogh, Cornelis van der, rentmeester van de ambachtsheerlijk­heid, ..1659.. ¹⁵⁵

Hove, Maarten van den,

  baljuw, 1674-1684

  schout, 1677-1684

Huych, Meyer Aerntsz., schout, ..1479..

Huyse, Aelbrechtsz., schout, ..1498..

Jan Pieter, Symonsz.,

  baljuw, 1558-1559

  schout, 1558-1559

Jasper, Vincentsz., baljuw, 1581

Jong, Willem de, secretaris van de hoge heerlijkheid, 1748-1751

Joris Fransz.,

  rentmeester van de ambachtsheerlijkheid, 1573-1575

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1573-1575

  secretaris van schout en gerecht, 1573-1575

Kinschot, van,

  Gaspar, baljuw, 1720-1722

Knibbergh, Lodewijk de,

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1621-1627

  secretaris van schout en gerecht, 1621-1627

Lely, Jacob van der,  baljuw, 1743-1748

Liesvelt, Willem Pietersz. van,

  rentmeester van de ambachts­heerlijk­heid, ....-1573

  secretaris van de hoge heerlijkheid, ....-1573

  secretaris van schout en gerecht, ....-1573

Luyt, Johan van der, secretaris van de hoge heerlijkheid, 1711 ¹⁵⁶

Maizonnet, Thomas Guillielmus, secretaris van de hoge heerlijkheid, 1778-1790

Meer van Berendrecht, Willem van der,

  rentmeester van de am­bachtsheerlijkheid, 1580-ca. 1593 ¹⁵⁷

Muerbeeck, Heijnrich Michielsz. van, schout, 1580-1585

Muyser, Cornelis Dircksz.,  baljuw, 1605-1617

Noodt, Willem,  baljuw, 1798-1811

Offwegen, Jacob Jacobsz. van, schout, 1605-1616

Oldersom, C.S. van,

  substituut-secretaris van schout en gerecht, 1723-1728

Overvoorde, Pieter Woutersz. van, provisioneel baljuw, 1684-1686

Pauw, Engelbert, baljuw, 1787-1790

Pauw, Maarten,  baljuw, 1718-1719

Philippus Louwerisz., schout, ..1530..1535..1543..

Ravesteijn, Hendrik,

  schout, 1742-1795

  secretaris van de ambachtsheerlijkheid, 1755-1794

  secretaris van schout en gerecht, 1755-1795

Roo, Caspar de, baljuw. 1774-1779

Roock, Hendrik de, baljuw, 1790-1795

Roonenburg, Jan van, baljuw, 1581-1596

Royen, Hermanus Johannus van, baljuw, 1780-1786

Ruychrock, Willem, schout, ..1460..

Ruymvelt, Daniël,

  secretaris van de ambachtsheerlijkheid, 1716-1736

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1718-1737

  secretaris van schout en gerecht, 1718-1736

Ruysch, Francois Willem Martinus, baljuw, 1795-1798

Santen, Francois van, baljuw, 1642-1674

Schippers C., substituut-secretaris van schout en gerecht, 1718-1723

Schuylenburg, Willem van, baljuw, 1737-1742

Scout, Jan, schout, ..1439..

Staveren, Bastiaan van, secretaris van de hoge heerlijkheid, 1803-1811

Suys, Allart, schout, 1521

Suys, Pieter, schout, ..1494-1496 ¹⁵⁸

Tobias, Jansz.,

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1581

  secretaris van schout en gerecht, 1580-1581

Valk, Laurens, schout, 1684-1719

Velden, Gerrit Francken van, provisioneel baljuw, 1712

Verhoorn, Gerrit Claesz.,

  baljuw, 1562-1563

  schout, 1563

Vermaat, Hermanus, ¹⁵⁹

  secretaris van de ambachtsheerlijkheid, 1713-1716

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1712-1716

  secretaris van schout en gerecht, 1713-1716

Vermey, Ott Jacobsz.,

  baljuw, 1572-1577

  schout, 1572-1577 en 1579

Vianen, Pieter van,

  rentmeester van de ambachtsheerlijkheid, 1575

  secretaris van de hoge heerlijkheid, 1575

  secretaris van schout en gerecht, 1575

Vos, Johan, secretaris van schout en gerecht, 1676-1680

Vredenburch, Jacob van,

  'schout', 1848-1850 ¹⁶⁰

  administrateur , 1847-1850

Vredenburch, Johan Willem van,                                                                                                                                                      

  'schout', 1811-1847 ¹⁶¹

  administrateur, 1818-1847

Vries, Andries Symonsz van der,

  baljuw, 1577-1580

  schout, 1577-1579 en 1585-1605

Willem Herbarenzn., schout, 1420, ¹⁶²

Willem Jansz., schout, 1422

Wilmers, Hendrik Aarnout,

  schout, 1796-1802

  secretaris van schout en gerecht, 1795-1802

Witte, Jacob de, baljuw, 1597-1605

Wouw, Jacob van, baljuw, 1723-1725

 

 

 

Noten

 

A. Historisch overzicht.

 

1.                             A.C.F. Koch (1970) aktenr. 88.

2.                             1. S. Muller Hzn. (1901). p. 214.

                                2. J.N. Gosses noemt het botting­geld een afkoopsom voor de afwezig­heid van de graaf bij het plaatselijk bodding.

                                Versprei­de geschriften, p. 293. Er zijn ook andere verklaringen.

3.                             H. Hardenberg (1953) noemt in 'De hofstede van Rijswijk' Wateringen een afsplitsing van Rijswijk.

4.                             De definitieve namen en grenzen kwamen pas later tot stand.

5.                             ARA. Arch. St.v.H. van voor 1572, inv.nr. 1414.

6.                             Drs. A.P. van Vliet. Rijswijk, tijdens de beginjaren van de Tachtig­jarige Oorlog. Kroniek HVR 1989. p. 10.

7.                             Inv.nr. 106.

8.                             OAD inv.nr. 1519.

9.                             Bij minderjarigheid werd door een derde hulde en manschap verleend; zie inv.nr. 50 en 54. De leenman hernieuwde de hulde bij meerderjarig­heid; zie inv.nr. 62 en 67.

10.                           Bij opvolging van een leenheer hernieuwde de leenman zijn hulde met de' ledige hand'. Zie inv.nr. 57.

11.                           Inv.nr. 41. J.Ph. de Monté Ver Loren (1982) p. 142, 144.

12.                           Inv.nr. 1.

13.                           Inv.nr. 468.

14.                           In afschrift aanwezig in inv.nr. 12, 58 en 468.

15.                           OAD inv.nr. 1518. Inv.nr. 72 bevat een af­schrift uit 1693.

16.                           OAD inv.nr. 1520.

17.                           F.C.J. Ketelaar (1971) noemt in Zakelijke rechten, p. 199, de horigheids- of tijnsver­plichtingen als mogelijke herkomst van de cijns.

18.                           Het pondgeld wordt nauwelijks in de literatuur vermeld. Volgens één van de Rijswijkse processen (inv.nr. 38) was het hier een Rijnlands gevolg.

19.                           H. van der Linden (1981) p. 160-202, p. 336.

20.                           H. Hardenberg (1953) suggereert in 'De hofstede van Rijswijk' dat het ge­slacht Van Teilingen, de ambachts­heerlijkheid heeft beze­ten.

21.                           H.H. Huitsing. Wind in de wieken. Over het windrecht in Rijswijk. In: Kroniek HVR, 1992 (afl. 4) p. 110-116.

                                Zie ook inv.nr. 72.

22.                           Inv.nr. 10.

23.                           Het patronaatsrecht was in handen van Rome. Het oudste gegeven over het collatie­recht voor de koster dateert uit 1553, zie bijlage 2 nr. 4. Van het collatierecht van de predikant wordt pas in 1741 gesproken, zie inv.nr. 135.

24.                           Arch. Huis Den Burch. Dit berust ook bij het GAR.

25.                           Inv.nr. 54 en 62.

26.                           Zie noot 2. lid 1.

27.                           Inv.nr. 1. Hofstijl, 20 maart 1315. Zie ook afb. 4, pag. 19.

28.                           Lijst van edelen en vazallen die men wel en niet gewoon was om op alle dagvaarten te beschrijven (1555). ARA Arch. van de landsad­vocaat Johan van Oldenbarnevelt. voorl. inv.nr. 1015. Gepubliceerd in: Van Nierop, pag. 255.

29.                           Hofstede Den Burch: inv.nr. 12 fol. 1 verso. Ook: LRK Wassenaar C fol. 32v. Koren­mo­len, de visserij en vogelarij: inv.nr. 12 fol. 17. Bevesti­ging bijkom­sti­ge rechten en plichten na proces voor het Hof van Holland, inv.nr. 12 fol. 3-5.

30.                           Tenminste sinds 1494; Arch. Klooster O.L.V. van Nazareth inv.nr. 3 reg. 28. In 1496 door het Hof van Holland afgezet; Arch. HvH 1029 nr. 8.

31.                           Respectievelijk inv.nr. 3, 10 en 11.

32.                           OAD inv.nr. 1519. Hofstijl, 10 februari 1557.

33.                           Een aantal van hen had bezittingen in Rijs­wijk: Cornelis de Jonge bezat Blotinghe, Cornelis Suys bezat Den Burch, Jan de Heuyter bezat Steenvoorde en het geslacht Van der Duijn bezat Ottoburg.

34.                           Inv.nr. 13 fol. 64v e.v.

35.                           H.F. K. van Nierop (1984) p. 35.

36.                           Inv.nr. 43-49.

37.                           Inv.nr. 69.

38.                           GA Den Haag, OAG inv.nr. 9 868-68v.

39.                           H.P. Fölting. 1985. De vroedschap van 's-Gravenhage. 1572-1792. Den Haag, 1985. p. 304.

40.                           Inv. 468.

41.                           Op 16 septem­ber 1652 wordt onder secretaris Nicolaes van Elst voor het eerst van schepenen gesproken; inv.nr. 485 fol. 1. In de trans­portregisters wordt de term pas in 1673 onder secretaris Van Balckene(­eij)nde ingevoerd; inv.nr. 542.

42.                           J.Ph. de Monté Ver Loren (1982) p. 144.

43.                           Citaat: Zie nb-notatie bij inv.nr. 526.

44.                           Inv.nr. 470.

45.                           ARA Den Haag, Archief Proosdij Koningsveld inv.nr. 61.

46.                           Inv.nr. 470.

47.                           G.J. Heederik. Van kasboekregister tot Burgerlijke Stand. Meppel, 1973. p. 80-142.

48.                           Inv.nr. 58 fol. 7-11.

49.                           Plakkaten van de Staten van Holland van resp. 10 februari 1573 en 2 maart 1575.

50.                           Rwk. Arch. NHGR inv.nr. 659 fol. 68-69, afzon­derlijk omschreven onder inv.nr. 521.

51.                           Inv.nr. 467.

52.                           In inv.nr. 524.

53.                           Inv.nr. 34.

54.                           Inv.nr. 102.

55.                           Oorspronkelijk beheerde ieder ambacht één van de dertien Del­flandse sluizen. De naam sluisambacht is daar van afgeleid.

56.                           Th.F.J.A. Dolk (1939) p. 85. Het betreft de schouw van een niet nader genoemde banweg.

57.                           Th.F.J.A. Dolk (1939) p. 288.

58.                           Deze term wordt hier dus gebruikt als een eigennaam. Voor een vergelijking van sterk andere betekenissen wordt verwezen naar de lijst van termen, p. 13.

59.                           Inv.nr. 130.

60.                           Inv.nr. 857.

61.                           Besluiten van 28 januari en 11 en 21 februari 1722. Inv.nr. 941.

62.                           Th.F.J.A. Dolk (1939) p. 673 en 674.

63.                           GA Den Haag, OAG 184 fol. 16 verso. Resolutie van 17 februari 1795.

64.                           Inv.nr. 991.

65.                           GA Delft, OAD inv.nr. 364 fol. 134.

66.                           Dit waren de colleges die ambachtsheerlijke rekeningen over deze periodes goedkeurden.

67.                           Inv.nr. 990.

68.                           Inv.nr. 996.

69.                           Inv.nr. 1037

70.                           Inv.nr. 555.

71.                           Th.F.J.A. Dolk (1939) p. 361-364.

72.                           M.J.A.V. Kocken (1973) p. 148-150.

73.                           GADH. Stadsbestuur 1816-1851 inv.nr. 1-2. De notulen maken alleen melding van voordrachten en benoemingen van Rijswijkse bestuurs­functionarissen tussen 5 mei 1817 en 15 december 1826. Wel komen regelmatig de ambachtsge­volgen en de jaarlijkse heerlijkheidsre­ke­ningen aan de orde.

74.                           Idem. Inv.nr. 4, notulen Gemeenteraad van 2 januari 1838.

75.                           Inv.nr. 726.

76.                           Arch. GBR 1811-1917. Notulen Gemeenteraad 21 februari 1857.

77.                           Stbl. 1854 nr. 100. Gerefereerd wordt naar art. 2 lid d., waarin wordt gesproken van een instelling van gemengde aard.

78.                           Arch. GBR 1811-1917, Notulen Gemeenteraad 20 april 1864.

79.                           Gedrukte handelingen van de Gemeente­raad van 's-Gravenhage 1868, p. 224-225.

80.                           Idem, 1880 p. 163, 175, 292 en 1881 p. 311 en 325.

81.                           Idem, 1873 p. 180. De afkoop werd dat jaar vastgesteld op  650,-

82.                           Raadsbesluit van 28 oktober 1960.

 

 

B. De archieven in verval

 

83.                           Inv.nr. 468.

84.                           Bijlage 2, p. 168.

85.                           Een plakkaat uit 1529 stelde de bevestiging van trans­porten van onroerend goed voor het Gerecht al verplicht. In 1560 benadruk­te men de verplichting van registratie.

86.                           Inv.nr. 474-486: achterin bevinden zich scabina­le akten, taxat­ies van onroerend goed, vergun­ningen voor de waterlozing van polders en akten van huwelijkse voor­waar­den. Inv.nr. 597 was oorspron­kelijk een resolutieboek van de kerkmeesters.

87.                           Inv.nr. 58 folio 30 recto.

88.                           Zie p. 45 en 48.

89.                           Zie p. Zie voor het jaar 1716 bijvoorbeeld inv.nrs. 194, 489, 512, 546 en 607.

90.                           Zo omvat inv.nr. 515 een deel van een oude serie (aktenrs. 74-79), twee series (resp. van 24 en 69 akten) en het begin van een opvol­gende serie (nrs 1-7). De nieuwe serie nummerde hij van 1-107.

91.                           Zie bijvoorbeeld inv.nr. 877 en 879.

92.                           Inv.nr. 12.

93.                           Inv.nr. 123.

94.                           Inv.nr. 1031; zie ook inv.nr. 110.

95.                           Inv.nr. 476.

96.                           Inv.nr. 58 fol. 67 - 68v.

97.                           Hij was meermalen betrokken bij handgemeen en werd in 1672 als gedeputeerde te velde beschuldigd van

                                verduistering van £ 1000 (HvH. no. 5300). Nadat hij in 1677 het schoutambt weer bekleedde, weigerden de

                                schepenen het volgende jaar hun benoeming.

98.                           Inv.nr. 690 en 961. Ook secretaris Vermaat noemt hiaten, p. 43.

99.                           Inv.nr. 473.

100.                         Inv.nr. 467.

101.                         Inv.nr. 130.

102.                         Zie inv.nr. 106 en 108. Zie ook inv.nr. 58.

 

103.                         Inv.nr. 456 en 460.

104.                         Inv.nr. 118. Zie ook inv.nr. 708 e.v.

105.                         Inv.nr. 836.

106.                         Inv.nr. 525, 598-605 en 890.

107.                         Arch. GBR 1811-1917. Voorl. inv.nr. 642/643.

108.                         De plaatsingslijst RA was een afspie­geling van deze recon­structie: 1811 (1876): RA 1-99; (ca)1883:ARA 100-103; 1896: RA 104-117; 1901: RA 118-126; 1905: RA 127-130; 1920: RA 131-156.

109.                         Jaarverslag ARA 1896, p. 59. De overbrenging was oorspronkelijk geregeld bij het KB van 9 oktober 1883 (Stbl. nr. 141). De overbren­ging van 1896 was het gevolg van het hernieuwde KB van 10 oktober 1896 (Stbl. nr. 410/262).

110.                         Stbl. 1919, nr. 389.

111.                         Arch. GBR 1918-1945 inv.nr. 96.

112.                         Arch. GBR 1811-1917 voorlopig inv.nr. 642/643.

113.                         De Archiefwet 1918 belastte het Gemeentebestuur met de archief­zorg, maar bevatte tevens een bepaling (art. 18) waarin  overbrenging naar het Rijksar­chief ter sprake kwam (Stbl. nr. 378).

114.                         Mogelijk nr. 23 van de lijst van verloren gegane stukken.

115.                         Missive 12 juni 1957. Afschrift met stukkenlijst in: Dossierarchief GAR X.126.24/I.   

116.                         GBR 1811-1917 voorlopig inv.nr. 645.

117.                         GBR 1811-1917 voorlopig inv.nr. 427.

118.                         Arch. GBR 1918-1945 inv.nr. 98.

119.                         Hand­schriftenverzameling GAR inv.nr. 100.

120.                         Inventaris van het archief de ambachtsheerlijkheid, 1946. Dossierar­chief GAR X.126.24­/71.

 

 

B. Verantwoording van de inventarisatie

 

121.                         Bij een huisarchief is niet de eigenaar, maar het huis de bin­den­de factor bij de archiefvor­ming. 

122.                         Vertaal als vóórstukken. Enkelvoud: retroactum.

123.                         Resp. inv.nr. 1 en 461.

124.                         Enkele stukken uit 1316 gingen verloren. Zie bijlage 2 onder A.

125.                         Voor de andere titels van eigendom: Dr. S.W.A. Drossaers. Het Archief van de Nassause Domeinraad. Eerste deel. Het archief van de Raad en Rekenkamer te Breda tot 1581. 5 dln. Den Haag, 1948/1949.

126.                         Van Johanna is er geen subrubriek, omdat haar bezittingen niet naar de ambachts­heerlijkheid terugkeer­den.

127.                         Zie pag. 74.

128.                         Zie pag. 74.

129.                         J.L. van der Gouw. Het Ambacht Voorschoten. Hollandse studiën, deel V. Voorburg, 1956. p 33.

130.                         Zie inv.nr. 972.

131.                         De correspondentie 'Gemeentebestuur 1811-1917' is geordend volgens wat me het agendastelsel noemt.

132.   DTB-collectie inv.nr.  23-32.

133.                         Zoals gepubliceerd in de jaarverslagen van ARA (VROA). Ten voorbeeld: 1926, rechterlijk archief van Zoeter­meer.

134.                         Besluit GS Z-H, 31 juli 1857, art. a; Prov. Bl. 114.

135.                         Het archief 'Rijswijk' omvat de rekeningen van 1673 en 1680-1856. Alleen van Voorburg is een groter archief. Van de hoofdambach­ten Monster en De Lier is niets bewaard, van de vijf Oostambach­ten samen slechts 15 stukken.

136.                         Th.F.J.A. Dolk (1939) p. 67.

137.                         Met uitzondering van enkele dossiers; zie inv.nr. 848, 855-873.

138.                         Voor de jaren 1795-1827 is aansluiting gevonden in de wijze waarop secretaris  Hendrik Ravesteijn de correspon­dentie van vóór 1795 behandelde. Zie ook p. 42.

139.                         Zie p. 31.

140.                         Inv.nr. 58.

141.                         Inv.nr. 598-605.

142.                         OAD inv.nr. 1514-1576.

143.                         De term 'oud' is als vertaling van het Franse 'ancien' ontleend aan het 'Ancien Regime', waarmee de Republiek van vóór de Bataafs-Franse Tijd werd omschreven. De term 'in­stel­lin­gen' is ontleend aan de definitie van 'ar­chief' in het Lexicon van archief­ter­men.

 

 

Lijst van ambachtsheren en sterfheren

144.                         Zie noot 2.

145.                         Bijlage 2 A2.

146.                         H.P. Fölting (1985) noemt deze sterfheren de ambachtsheren van Rijswijk.

 

 

 

Lijst van de belangrijkste heerlijkheidsfunctionarissen

 

147.                         Voor de schouten Hugo te Blote en Willem Herbarenz.: ARA Arch LRK. Voor de overigen tot 1558: NHGR inv.nr. 1 en regestenlijst.

148.                         Busch­kens-Dijkgraaf veronderstelt een personele unie van de ambten van secretaris van schout en gerecht, secretaris van Baljuw en Welgeboren Mannen en rentmees­ter van de am­bachts­heer tijdens de bestuursperiode van Cornelis Suys, 1557 en 1580.

149.                         Na het overlijden van Wijnandt van Elst werd het schoutambt lang niet uitgegeven. De secretarissen namen het zo lang waar. De oudste vermel­ding van secretaris De Bye als provisioneel schout is van 1645, inv.nr. 876. Ook zijn opvolger Nicolaes van Elst treedt op als schouwt. Met de voluntaire juris­dictie hebben zij zich nauwelijks bemoeid.

150.                         De Bye werd in 1622 als roomskatholiek gepasseerd. Hij bleef wel als klerk in dienst, voor de voluntaire jurisdictie. In 1628 in zijn functie van secretaris hersteld.

151.                         Alleen voor waterstaatszaken; personele unie met het ambt van respectievelijk maire (1811-1813), president (1813-1817), schout (1818-1825) en burgemees­ter 1825-1858).

152.                         H. van der Linden (1981) p. 164 voetnoot 3: ..."Aernt Cobel, ontvan­ger van de prins van Oranje binnen Rijswijk". Het stuk waarin de aanteke­ning voorkomt is een verklaring van Jan Hanneman, ontvan­ger van de koning, gedateerd 1559. Prins Willem deed de ambachts­heerlijkheid echter al in 1557 over aan Cornelis Suys. Co(e)bel trad hierbij op als gemachtigde van prins Willem. Zie ook (inv.nr. 16).

153.                         In 1662 treedt secretaris Nicolaes van Elst op namens de voogden van Nicolaes III bij de verpach­ting van de tienden. Inv.nr. 59

154.                         De notarissen C. Schippers, J.S. van Oldersom en C. Groenesteijn traden op als substi­tuut-secreta­ris.

155.                         Deed in 1659 als rentmeester hulde en manschap voor de minderja­rige Nicolaes III. Inv.nr. 62 en 67.

156.                         Tevens substituut-baljuw. Zie inv.nr. 136.

157.                         Als rentmeester aangesteld in 1580. Zie ook inv.nr. 12.

158.                         Door het Hof van Holland in 1496 uit zijn ambt gezet. Arch. HvH inv.nr. 1029 nr. 8

159.                         Tevens substituut-baljuw. Zie inv.nr. 123 en 1032 en p. 42 en 43.

160.                         Als noot 151.

161.                         Als noot 151.

162.                         Tevens schout van Monster en Naaldwijk. Commis­siebrief 3 oktober 1420. ARA Den Haag, Arch. LRK, Holland.

 

Geraadpleegde literatuur

 

A.S. de. Blécourt. Kort begrip van het oud-vaderlandsch recht. 3 dln. Groningen-Den Haag-Batavia, 1930,

1931 en 1932.

 

Bibliotheek & documentatie. Handboek ten dienste van de opleidin­gen. Deventer, 1977. H. 8. Ontsluiting op onderwerp.

 

W.J. Diepenveen. De bewoning te Rijswijk in de eerste helft van de zestiende eeuw.  In: Jaarver­slag  Stichting

Museum Rijs­wijk, 1961. Opnieuw in: Kroniek HVR, 1988 p. 106-118.

 

Th.F.J.A. Dolk. Geschiedenis van het Hoogheemraadschap Delfland. Den Haag, 1939.

 

Th.F.J.A. Dolk. Inventaris van het Oud Archief van het Hoogheemraad­schap Delfland, Den Haag, 1940.

 

Familiekroniek Suijs 1979-1983, nrs. 1-5.

 

A.Fl. Gehlen. Notariële akten uit de 17de en 18de eeuw. Handlei­ding voor gebruikers. Zutphen, 1986.

 

J.L. van der Gouw. Het Ambacht Voorschoten. In: Zuid-Hollandse Studiën, deel V. Voorburg, 1956.

 

R. Grootveld en R. Spork. Stadsbestuur 's-Gravenhage (1811) 1816 - 1851. 's-Gravenhage, 1990. Inventarissenreeks

nr. 15.

 

H. Hardenberg. Twintig eeuwen Rijswijk. Den Haag, 1975.

 

H. Hardenberg. De hofstede te Rijswijk. In: Die Haghe jaarboek 1953, p. 128-155.

 

G. 't. Hart. Inventaris van het Oud-Archief der gemeente 's-Graven­hage. 2 dln. 's-Gravenhage, 1957.

 

C. Hoek. Reperto­rium op de lenen van de hofstad Egmond in Delfland, Schieland, Putten en IJsselmonde. In: OV, 31ste jrg. p. 96. Belening van de Nawoning te Monster.

 

C. Hoek. Repertorium op de Leenka­mer van Oud-Teylin­gen, later van Lock­horst te Warmond. In OV, 21e jrg. p. 544. Belening van de erf­pachten op de Naald­wijkse tienden.

 

C. Hoek. Repertorium op de lenen van de hofstad Hondshol te Naald­wijk. In: OV, 27ste jrg. p. 179-180. Belening van de erfpachten op de Naald­wijkse tienden.

 

C. Hoek. Repertorium op de lenen van Wassenaar. In: OV 33ste jrg. p. 474 e.v. Belening van de smaltien­den te Rijswijk en Wateringen.

 

P.J. Horsman. Syllabus Ordenen van Archieven. Voorlopige uitgave. Rijksarchiefschool, 1986.

 

F.C.J. Ketelaar. De procesgang bij het Hof van Holland, Zee­land en West-Friesland. [syllabus voor de opleiding van hoger archiefamb­te­naren aan de Rijksarchief­school]. ['s-Gravenhage, 1971].

 

F.C.J. Ketelaar. Zakelijke rechten vroeger, nu en in de toekomst. Proefschrift, ter verkrijging van de graad van doctor in de rechts­geleerdheid  aan de  universiteit van Leiden. Leiden / Zwolle, 1978.

 

A.F. Koch. Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299 Dl. I. Den Haag 1970.

 

M.J.A.V. Kocken. Van stads- plattelandsbestuur naar ge­meentebestuur. Proeve van  een geschiedenis  van ontstaan  en ontwikkeling  van het Nederlandse gemeentebestuur tot en met de gemeentewet van 1851. Stichting Gemeentelijk Cultuurfonds, Den Haag, 1973.

 

J.W. Koopmans. De staten van Holland en de Opstand.  De ontwik­keling van hun functies en organisatie in de periode

1544-1588.  Hollandse Historische Reeks 13. Stichting Holland­se Histori­sche Reeks, 's-Gravenhage, 1990.

 

J.C. Kort. Repertorium op de grafelijke lenen in Rijswijk 1281-1650. In: Ons Voorgeslacht (OV) 38ste jrg. p. 566-567 en 93ste jrg. p. 545-546. Belening van de ambachtsheerlijkheid, de windmolen, de smal­tien­den, de visse­rij en vogelarij en het bottinggeld.

 

J.C. Kort. Repertorium op de lenen van de hofstede Teylingen. In: OV 40ste jrg. p. 709-714. OV 40ste jrg. p. 651). Belening van de Naaldwijkse, Stomper­dijkse en Geesttienden.

 

Leidraad bij de lessen in het ordenen en beschrijven. Geheel herzie­ne editie. Rijksarchiefschool. 's-Gravenhage, 1983.

Lexicon van Nederlandse Archieftermen. Uitgave Stichting Archief Publikaties. Vereniging van Archivaris­sen. 's-Gravenhage, 1983.

 

H. van der Linden. De Cope. Bijdragen tot de  rechtsgeschiedenis van de openlegging der Hollands - Utrechtse laagvlakte. Assen, 1956,  herdruk 1981.

 

J. Ph. de Monté Ver Loren. Hoofdlijnen uit de  ontwikkeling der rechterlijke organisatie  in de Noordelijke  Nederlanden tot de Bataafse Omwenteling. Zesde druk. Bewerking:  J.E. Spruit. Deventer, 1982.

 

S. Muller Hzn. Het oude register van graaf Florens. In: Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap in Utrecht XXII, 1901. p. 214.        

 

H.F.K van Nierop. Van Ridders tot regenten. De Hol­landse adel in de zestiende en de eerste helft van de zeven­tiende eeuw. Hollandse Historische Reeks 1. Stichting Hollandse Histo­ri­sche Reeks, 's-Gravenhage, 1984.

 

Stamreeks Van der Burch. In: Nederlands Adelboek 1940. Jaarreeks 38. 's-Gravenhage, 1940. p. 567-569.

 

Stamreeks Van der Duijn. In: Nederlands Adelboek 1941. Jaar­reeks, 39. 's-Gravenhage, 1941. p.277-285.

 

Trefwoorden. Handboek voor opleiding en praktijk. Stichting biblio­theek- en documentatie-academies Amsterdam. Amsterdam, 1981.

 

A.C.J. Vrankrijker. Geschiedenis van de belastingen. Bussum, 1969. Fibulareeks 10.

 

 

Niet gepubliceerde bronnen

 

M.L. Buschkens-Dijkgraaf. De heerlijkheid Rijswijk. Manuscript, [ca. 1940]; met transcripties van archivalia, de hoge heer­lijkheid betref­fende. Archief/Collectie Buschkens-Dijkgraaf. GAR.

 

M. Morre. Inventaris van het archief der gemeente Delft, 1907. Manuscript. GAD.

 

 

Geraadpleegde archieven

 

's-Gravenhage:

Oud Archief. Resolutiën, notulen en bijbeho­rende stukken: inv.nr. 9-21 (Magistraat); inv.nr. 56-72 (Schout en Burgemees­ters), alfabe­ti­sche index tot 1746; inv.nr. 184-185 Provisioneel Raad; inv.nr. 189-197 Raad, met index (inv.nr. 211); inv.nr. 232-234 Comité van Wethou­ders; inv.nr. 287-294 Gemeentebe­stuur; 394-399 Burge­mees­ters en Wethouders. Op de studiezaal is een index aanwezig op de resoluties van de Magistraat en de Raad.

 

Stadsarchief (1811)1816-1851: inv.nr.1-6 Raad (index op de studie­zaal aanwezig); inv.nr. 31-66 Burgemeesters, vanaf 8 maart 1824 Burge­meester en Wethouders; inv.nr. 105-138 Kladindices.

 

Gemeentebestuur na 1851: Gedrukte Handelingen van de Gemeenteraad, met index.

 

Archief van de Waals-Hervormde Gemeente van 's-Graven­hage: inv.nr. 1093: register van schouwing van lijken en keurwon­den, 1748-1772. S.E. Veldhuizen. Den Haag, 1984.

 

Delft:

OAD inv.nr. 1514-1576: Bevat onder andere stukken betreffende het ambt van baljuw van Rijswijk, 1597-1641 en 18de eeuw; rekeningen van de baljuw, 1737-1739, 1756-1779 en 1787-1790.

 

Hoogheemraadschap Delfland:

OAHD Eerste afdeling VII D: inv.nr. 1187-1196, rekeningen over 1606-1651; Afd. VIII: Stukken over boezembeheer, sluizen, herenwe­gen, bruggen, polders, verve­nin­gen en droog­make­rij­en. Derde afde­ling: archief van de ambachtsbe­waar­ders, waaronder Rijswijk: inv.nr. 5574-5579, rekeningen over 1673 en 1680-1856.